De niet bepaald mystieke oorsprong van het Ouijabord

Waar zou de wereld van horrorfilms zijn zonder het Ouijabord? Nergens, zeg ik je. Het bord verschaft luie schrijvers het makkelijkste uitgangspunt om allerhande demonen en spoken op onnatuurlijk knappe twintigers af te sturen, met bekende afloop. Mede daardoor is het een soort icoon geworden onder de enge dingen, naast voorwerpen als opwindspeelgoed met uitpuilende ogen en amuletjes met vergeelde foto's erin. Maar waar komt het ding eigenlijk vandaan? Door de status van het bord binnen de mystieke wereld zou je misschien denken dat het honderden jaren geleden verzonnen werd door eenogige tovenaars op zoek naar een efficiënte manier om te communiceren met satan. Niets is minder waar.

Het Ouijabord is namelijk gewoon bedacht door een stel zakenmannen die een slaatje wilde slaan uit de hype rond mysticisme die rond het einde van de negentiende eeuw door Amerika spookte (ha). In 1890 vroegen de heren Elijah Bond en Charles Kennard patent aan op een bord met letters en nummers, met aan weerszijden "Yes" en "No" en onderaan "Goodbye," met daarbij een "planchette," het plankje waar mensen hun vingers op leggen. In 1891 kregen ze het patent toegewezen, waarna ze samen met nog een collega de productie in 1901 startten. Die nieuwe collega William Fudd bedacht de term Ouija, naar eigen zeggen nadat hij die doorkreeg via zijn toen nog naamloze bord. Hij bedacht ook het verhaal dat hij het bord verzonnen had. Tussen 1920 en 1966 gingen de borden als hete broodjes over de toonbank. Het 'spel' werd verkocht als bordspel voor de hele familie, wat er waarschijnlijk toe leidde dat het bedrijf Parker Brothers (bekend van onder andere Monopoly, Risk en Cluedo) er in de jaren zestig interesse in toonde. In 1966 kochten ze de rechten van Fudd over en sindsdien komt elk geproduceerd Ouijabord in principe van de makers van Monopoly. Not zo eng.

Het spijt me als ik nu elke aankomende horrorfilm met een Ouijabord voor je heb verpest, maar ik kan nog wel even doorgaan. Want nog interessanter dan de oorsprong van het bord zijn de psychologische processen die erachter liggen.

Niemand die als goedgelovige tiener ooit met zo'n ding heeft gespeeld kan namelijk ontkennen dat het plankje beweegt, en dat het uit zichzelf lijkt te gebeuren. Geen zorgen, je bent niet gek. Er zijn hier namelijk wetenschappelijke verklaringen voor, die overigens misschien wel meer vragen oproepen dan dat ze beantwoorden. Zo kom je toch niet bedrogen uit.

Ten eerste bestaat er binnen de psychologie iets dat het ideomotor-effect heet. Dit effect stelt dat kleine spierbewegingen grote effecten kunnen hebben. Wichelroedes werken bijvoorbeeld op hetzelfde principe. Vaak is het effect nauwelijks merkbaar voor degene bij wie het gebeurd en is het gevolg ervan dus erg overtuigend. Bij activiteiten met meerdere mensen, zoals bij het Ouijabord, wordt het effect versterkt doordat iedereen onwillekeurig een beetje beweegt. Daarnaast zorgt de context "Spoken bewegen het plankje" dat rationeel nadenken een beetje wordt uitgeschakeld.

En precies dat gegeven is dus interessant om te onderzoeken. Zou het geloof dat iets van buitenaf je antwoorden influistert ervoor zorgen dat je die vragen onbewust gaat beantwoorden? Wetenschappers van de University of British Columbia besloten dat uit te zoeken. In een experiment zetten ze een proefpersoon aan een Ouijabord samen met een robot, waarvan ze verteld werd dat die de bewegingen van een persoon in een andere kamer nadeed. Natuurlijk deed de robot dat niet, de robot werd helemaal niet bestuurd, maar was zo geprogrammeerd dat die de bewegingen van de proefpersoon versterkte. Vervolgens werden er vragen voorgelegd die door middel van Ouijabord met ja of nee beantwoord moesten worden.

De resultaten waren om het zacht uit te drukken verassend. Een proefpersoon die dezelfde vragen moest beantwoorden zonder Oijabord beantwoorde de vragen in ongeveer 50% van de gevallen correct, wat neerkomt op gokken. Maar als die zelfde vragen mét Ouijabord werden gesteld steeg het percentage correct beantwoorde vragen naar 65%. Blijkbaar weten de meeste mensen dus onbewust meer dan dat ze bewust doen. Of hebben ze een beetje een helpende hand nodig om ze op het goeie antwoord te wijzen. Al is die helpende hand geen bloeddorstige demoon die knappe twintigers in stukken wil scheuren, maar gewoon iemands eigen, mysterieuze onderbewustzijn.