Στον προαστιακό του Ασπροπύργου, κυριαρχεί μία αμήχανη σιωπή. Μερικά αδέσποτα σκυλιά κάθονται στο έδαφος και ώρες ώρες γαυγίζουν σε αυτοκίνητα που σταματούν. Η ώρα είναι λίγο μετά τις 10.00 και ο ήλιος δίνει τη θέση του σε πυκνά σύννεφα. Το αμάξι καταφθάνει και σταματά μπροστά ακριβώς. Ο πρόεδρος της Πανελλαδικής Συνομοσπονδίας Ελλήνων Ρομά, Βασίλης Πάντζος μας χαιρετά. Ξεκινάμε για τον καταυλισμό του Σοφού. Μετά από λίγο, η άσφαλτος σταματά και ξεκινά ένας μακρύς και στενός χωματόδρομος που περνά μέσα από τεράστιες εκτάσεις σκεπασμένες με σκουπίδια. Σπίτια δεν υπάρχουν, παρά μόνο εργοστάσια.
Σε λίγη ώρα, βλέπουμε τις πρώτες παράγκες, οι οποίες μαρτυρούν πως εκεί ξεκινά ο καταυλισμός. Στην περιοχή, υπάρχει μία έντονη μυρωδιά καμένου πλαστικού, που γεμίζει ασφυκτικά τα ρουθούνια. Το αμάξι περνά κάποιες παρέες μικρών παιδιών που παίζουν και γελούν. Το χωμάτινο έδαφος έχει μετατραπεί σε λάσπη, καθώς τις προηγούμενες ημέρες οι βροχές ήταν έντονες. Τα διάσπαρτα παραπήγματα είναι ατάκτως κατασκευασμένα και αυτοσχέδια, με ό,τι υλικά μπορεί κανείς να φανταστεί. Παρατηρώ τους ανθρώπους της κοινότητας. Ορισμένοι φορούν αθλητικά, άλλοι παντόφλες. Μπορεί κανείς να διακρίνει τη μελαγχολία στα πρόσωπά τους. Η ζωή τους θα μπορούσε να παραλληλιστεί με έναν διαρκή αγώνα δρόμου για επιβίωση. Δεν έχουν ούτε τα βασικά.
Videos by VICE
Η ανθρώπινη εξαθλίωση παίρνει σάρκα και οστά
«Οι ευάλωτες οικογένειες Ελλήνων ρομά, διαχρονικά ζουν σε κρίση και σε μία κατάσταση ανθρώπινης εξαθλίωσης», λέει στο VICE ο Βασίλης Πάντζος. «Οι εικόνες μιλούν από μόνες τους. Στο Σοφό δεν υπάρχει ηλεκτροδότηση, υποδομές, αποχέτευση, νερό. Δεν υπάρχει στοιχειώδης κοινωνική προστασία, ούτε σχέδιο δράσης της Πολιτείας και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ώστε να βοηθήσουν τις οικογένειες που ζουν πάνω από 40 χρόνια στον Ασπρόπυργο».
Πράγματι, η εικόνα είναι αποκαρδιωτική. Τα παραπήγματα, είναι σκεπασμένα με ένα χοντρό νάιλον, για να προστατεύονται από τις βροχές. Κατασκευασμένα από λευκές λαμαρίνες και λεπτά κομμάτια ξύλου, τα οποία λειτουργούν σαν εξωτερικοί τοίχοι. Όμως, δεν είναι αρκετά για να ανακόψουν το έντονο κρύο που εισχωρεί στις παράγκες. Παρατηρώντας ορισμένες από αυτές, το έδαφος στο εσωτερικό τους καλύπτεται με λεπτές στρώσεις τσιμέντου. Δρόμοι προφανώς δεν υπάρχουν. Ζουν μέσα στις λάσπες. «Προσπαθούν μέσα από τις στάχτες τους να κάνουν κάτι να προστατευθούν», λέει ο Β. Πάντζος. Η βροχή διαπερνά τις παράγκες και μπαίνει μέσα στα σπίτια τους. Τα σκουπίδια που βρίσκονται πεταμένα σε όλη την έκταση του Σοφού και την έχουν μετατρέψει σε χωματερή, φέρνουν και πολλά ποντίκια.
Όπως εξηγεί ο Β. Πάντζος, εδώ και δεκαετίες δεν έχει γίνει καμία παρέμβαση για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Η κοινότητα των ρομά είναι αφημένη, παρατημένη. Τους αντιμετωπίζουν σαν παράσιτα. Ο δήμος έχει πει πως οι ρομά δεν είναι δημότες και αποποιείται των ευθυνών του. «Πριν από μερικούς μήνες, με πρόσχημα την πανδημία, ο δήμος έδιωξε περίπου 100 παραπήγματα με τη συνοδεία της αστυνομίας. Ήταν πάρα πολύ άδικο. Εξαντλήσαμε κάθε δημοκρατική και θεσμική προσπάθεια σε τοπικό επίπεδο και στη συνέχεια προσφύγαμε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, κάνοντας ασφαλιστικά μέτρα». Η συμπεριφορά των δημάρχων ανά την χώρα, είναι απαξιωτική. Τους ρομά τους έχουν ξεγράψει. «Πρέπει όλοι οι δήμοι της χώρας να βρουν ένα σχέδιο δράσης για να αντιμετωπιστεί αυτή η ανθρωπιστική κατάσταση», εξηγεί ο Β. Πάντζος.
Στον Ασπρόπυργο διαβιούν περισσότεροι από 7.000 Ρομά, που διαμοιράζονται στους καταυλισμούς της Νέας Ζωής, των Νεόχτιστων και του Σοφού, ενώ υπάρχουν και κάποιοι διάσπαρτοι οικισμοί που βρίσκονται πιο κοντά στην πόλη. Ο καταυλισμός του Σοφού, φιλοξενεί περίπου 2.000 ψυχές. Ψυχές που μονίμως βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας. Μίας κοινωνίας που τις παρατηρεί αμμέτοχη, που τις αντιμετωπίζει με καχυποψία και ρατσισμό, που επιμένει να τις απομονώνει και να τους κλείνει κάθε δίοδο προς την ένταξη. Η εξαθλίωση σε συνδυασμό με την πανδημία, έβαλαν ακόμα μεγαλύτερα εμπόδια στις ζωές τους και οι ίδιοι παλεύουν να κρατηθούν από μία λεπτή κλωστή. Γιατί, απειλούνται από πάσης μορφής υγειονομικές συνθήκες, από την κλιματική αλλαγή, τις καιρικές συνθήκες, την ακραία πείνα και φτώχεια και το χαμηλό προσδόκιμο ζωής. Υγειονομική περίθαλψη δεν έχουν. «Λίγοι είναι ενημερωμένοι και μπορούν να πάνε μόνοι στο νοσοκομείο για να τους παρέχουν πρώτες βοήθειες. Ωστόσο, πρωτοβάθμια κοινωνική φροντίδα δεν υπάρχει γενικότερα στη χώρα», λέει ο Β. Πάντζος.
Αγώνας για επιβίωση χωρίς τα βασικά
Περιπλανιόμαστε στον καταυλισμό, ανάμεσα στα παραπήγματα που στεγάζουν τις οικογένειες και προσπαθούν να παραμείνουν όρθια στις βροχές και τον αέρα που τα χτυπά αλύπητα. Που και που, στο χώρο τριγυρίζουν αδιάφορα μερικές φυγούρες. Περπατούν αργά, τσαλαπατούν μέσα στις λακούβες. Η μυρωδιά από τα πλαστικά είναι εντονότερη τώρα. Σε πολλά από τα σπίτια έχουν δημιουργήσει αυτοσχέδιες κατασκευές από σίδερο, οι οποίες λειτουργούν σαν σόμπες. Αυτές τις έχουν συνδέσει με σωλήνες που βγαίνουν πάνω από τις παράγκες, για να φεύγει κάπως ο καπνός. Πέρα από ξύλα, καίνε και πλαστικά. Καίνε ο,τιδήποτε βρουν στο διάβα τους για να ζεσταθούν. Ρεύμα δεν έχουν. Ωστόσο, πλησιάζοντας σε ορισμένες παράγκες, τη σιωπή σπάει ο ήχος από τις γεννήτριες που έχουν κάποιοι από τους Ρομά. Κάτω στο έδαφος περνούν κάποια καλώδια που συνδέονται με τις γεννήτριες και καταλήγουν σε άλλες παράγκες που δανείζονται το ρεύμα. Πάνω σε αυτές τις σόμπες, τοποθετούν κάποια σκεύη με νερό το οποίο προμηθεύονται κάθε πρωί από την αγορά και στη συνέχεια το ζεσταίνουν για να κάνουν μπάνιο.
Οι Ρομά είναι άνθρωποι της βιοπάλης. Πολλοί είναι παλιατζήδες. Ξεκινούν πρωί πρωί με τα αγροτικά τους και βγαίνουν στη γύρα για να μαζέψουν παλιοσίδερα, πλαστικό και χαρτόνια. Άλλοι δουλεύουν σε εργοστάσια και συνεισφέρουν κυρίως στο κουβάλημα πραγμάτων και άλλοι εμπορεύονται προϊόντα, όπως κουβέρτες και χαλιά. «Δυστυχώς δεν έχουν άδειες πωλητών σε λαϊκές αγορές. Είναι πάγιο αίτημα της κοινότητας εδώ και πολλά χρόνια», εξηγεί ο Β. Πάντζος. «Επίσης, χρειάζονται επιδοτήσεις μικροεπιχειρηματικότητας -όπως παίρνουν και πολλοί Έλληνες ευάλωτων ομάδων – για να φορολογούνται. Γιατί πρέπει να κατανοήσουν τι σημαίνει να κάνεις έναρξη επαγγέλματος, να έχεις ΑΦΜ, να κόβεις τιμολόγια και να είσαι κομμάτι της αγοράς εργασίας».
Η γυναίκα Ρομά στο περιθώριο
Παρατηρώ τις γυναίκες του καταυλισμού. Οι περισσότερες είναι νέες, φορούν μακριές φούστες και κρατούν στην αγκαλιά τους μικρά παιδιά. Και όπως μου λέει ο Β. Πάντζος, η ζωή είναι ακόμα δυσκολότερη για τη γυναίκα Ρομά. Γιατί παντρεύεται σε πολύ μικρή ηλικία, κάνει παιδιά και είναι αγράμματη. Για εκείνη, ο κοινωνικός ρατσισμός και ο αποκλεισμός είναι εντονότεροι. «Δε δίνουν δουλειά σε τσιγγάνους. Είναι από τους βασικούς παράγοντες που βρισκόμαστε ακόμα σε διαδικασία ένταξης. Ζούμε και συμβιώνουμε πάνω από 1.000 χρόνια, αλλά ο ρατσισμός είναι ένα καρκίνωμα. Από την αρχή της οικονομικής κρίσης και τώρα, κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης, έχουμε έξαρση του κοινωνικού αποκλεισμού και μία ρητορική μίσους και μισαλλοδοξίας. Κι όχι μόνο από τους συμπολίτες μας, αλλά και σε θεσμικό επίπεδο, ακόμα και από αρχηγούς κομμάτων. Για ποια κοινωνική συνοχή και για ποια μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων μας μιλούν, όταν αφήνουν την κοινότητα στο περιθώριο και την ακραία φτώχεια;».
VICE Video: Ο Επίμονος Αλπινιστής
Παιδιά αποκλεισμένα από την εκπαίδευση
Καθώς περπατάμε, μας πλησιάζει μία ομάδα παιδιών. Παιδιά γύρω στα 12 – 13 που είναι εγκλωβισμένα στον καταυλισμό, τη στιγμή που θα έπρεπε να βρίσκονται στις σχολικές τάξεις. Μερικά από αυτά ξέρουν να μιλούν ελληνικά, άλλα συνεννοούνται στα ρομανί. Υπάρχουν σχολεία που δεν τα δέχονται, διότι δεν έχουν χαρτιά ή επειδή δεν έχει προηγηθεί μία περίοδος προετοιμασίας ώστε να πάνε στο δημοτικό.
Κάποια από τα παιδιά -τα πιο τυχερά- πηγαίνουν στο σχολείο με το λεωφορείο που έρχεται και τα παίρνει. «Τα παιδιά Ρομά είναι δίγλωσσα και μεγαλώνουν σε ένα ακατάλληλο περιβάλλον. Δύσκολα προσαρμόζονται στο σχολείο, δεδομένου ότι πολλά δεν καταλαβαίνουν ελληνικά. Πρέπει να δημιουργηθούν δομές με κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους ώστε να προετοιμάσουν τα παιδιά για αυτή τη διαδικασία», αναφέρει ο Β. Πάντζος. Με αυτόν τον τρόπο, οι οικογένειες θα βγουν από το φαύλο κύκλο του αγώνα για επιβίωση και θα ζήσουν φυσιολογικά. Σε ορισμένους καταυλισμούς, όπως σε αυτόν της Νέας Ζωής, 400-450 παιδιά φοιτούν κάθε χρόνο και πλέον δε χωρούν στο σχολείο.
Το ζήτημα της πρόσβασης στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι κρίσιμο, αλλά παράλληλα, εξίσου κρίσιμο είναι και το θέμα της σχολικής διαρροής που είναι τεράστια. «Το ζητούμενο είναι να πάνε τα παιδιά στο σχολείο και να παραμείνουν εκεί. Γιατί οι γονείς τους είναι αγράμματοι και άνεργοι και δεν μπορούν να τα στηρίξουν. Ταυτόχρονα, εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να γίνονται ανήλικοι γάμοι, που εντείνουν τον αναλφαβητισμό. Στη νέα τάξη πραγμάτων, θα πρέπει να γίνονται καμπάνιες από ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς εντός των καταυλισμών, να μιλούν για αυτό το ζήτημα. Γιατί, όταν ένα παιδί παντρεύεται σε ηλικίες από 12 έως 16 χρονών, πως να πάει σχολείο και τί πρόοδος να υπάρχει;», αναρωτιέται ο Β. Πάντζος. Έρευνα που είχε γίνει το 2016-2017, έδειξε πως περίπου 40.000 παιδιά Ρομά συμμετέχουν στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση και μόλις 6.000 σε Δευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια.
Όπως μου περιγράφει, δεν είναι λίγα τα περιστατικά γονέων που αντιδρούν και παίρνουν τα παιδιά τους από το σχολείο εάν φοιτούν εκεί παιδιά Ρομά. «Οι Ρομά χρειάζονται ενθάρρυνση και υποστήριξη για να μπορέσουν να σταθούν στα πόδια τους. Χρειάζονται αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης, τροφή, οικονομική ενσωμάτωση. Ακόμα και οι μητέρες που δεν είχαν την ευκαιρία να φοιτήσουν σε σχολείο, θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να εργάζονται το πρωί μέσω ενός προγράμματος κοινωφελούς εργασίας στο δήμο ως καθαρίστριες και το βράδυ να πάνε σε Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας ή Εσπερινό. Έτσι θα καλυφθεί το μορφωτικό κενό».
Οι τσιγγάνοι δεν είναι απειλή για την κοινωνία, αλλά αναπόσπαστο κομμάτι της
Όσες φορές προβάλλεται η κοινότητα, πάντα συνδέεται με την παραβατικότητα και την εγκληματικότητα. Και κυριαρχεί μία εσφαλμένη αντίληψη ότι δεν θέλουν να πάνε σχολείο, ότι δεν θέλουν να ενταχθούν. «Οι τσιγγάνοι έχουν δείξει στο χρόνο ότι δεν γνωρίζουν σύνορα, ότι θέλουν να ζουν με όλους τους λαούς του κόσμου, αλλά ποτέ δεν τους αποδέχτηκαν ισότιμα. Υπάρχουν αόρατοι τοίχοι», εξηγεί ο Β. Πάντζος. Ο αντιτσιγγανισμός υπάρχει και είναι βαθύς. Μοναδικό «προστατευτικό» πλαίσιο των ρομά είναι ο αντιρατσιστικός νόμος. Ωστόσο, η κοινότητα ζητά εθνικό σχέδιο δράσης, ψηφισμένο από το Κοινοβούλιο, ώστε να μην υπάρχει κανένα περιθώριο αδράνειας. Ακόμα και με την ίδρυση της Ελλάν Πασσέ – που έχει πιστοποιηθεί ως κοινωνικός φορέας υγείας και πρωτοβάθμιας φροντίδας και είναι στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων-, οι Ρομά εξακολουθούν και αποκλείονται και να μην έχουν ενεργό συμμετοχή.
«Είμαστε μέρος της λύσης, δεν γίνεται να σχεδιάζουν για εμάς χωρίς εμάς. Θέλουν να μας κρατούν στο περιθώριο, να είμαστε το μαύρο πρόβατο της κοινωνίας. Θέλουν να δημιουργούν κοινωνικές πυραμίδες, ενώ θα πρέπει να ζούμε ισότιμα, να έχουμε πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά. Ως Έλληνες τσιγγάνοι δε ζητήσαμε τίποτα περισσότερο από τα αυτονόητα», λέει ο Β. Πάντζος. «Δεν είμαστε απειλή για την κοινωνία και την ανθρωπότητα. Χρειαζόμαστε κοινωνική προστασία. Οι Έλληνες τσιγγάνοι και οι Ρομά της Ευρώπης αυξάνονται 10-15% ετησίως και αυξάνονται και οι ανισότητες. Θέλουμε ένταξη, ειρηνική συνύπαρξη, εκπαίδευση, εργασία. Το ζήτημα είναι κοινωνικό, εθνικό και ευρωπαϊκό. Είμαστε αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας. Υπάρχει σοβαρότατη ανθρωπιστική ανάγκη εδώ και χρόνια, αλλά επιμένουν να κρύβουν το πρόβλημα κάτω από το χαλί. Φτάνει πια. Το ποτήρι έχει ξεχειλίσει».
Η ώρα της επιστροφής έχει φθάσει. Τα σύννεφα πυκνώνουν και το κρύο γίνεται ανυπόφορο. Τα παιδιά μπαίνουν στις παράγκες και ο καταυλισμός έχει ερημώσει. Παιδικές πατημασιές έχουν αποτυπωθεί στην πυκνή λάσπη. Η εικόνα της εξαθλίωσης είναι ορατή, τη βλέπεις, την αισθάνεσαι, τη μυρίζεις στην ατμόσφαιρα. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια έχει βυθιστεί κάτω από τους τόνους σκουπιδιών που είναι πεταμένα παντού. Τι θα φέρει η επόμενη μέρα, άγνωστο. Αυτά τα παιδιά, τα παιδιά Ρομά, πρέπει να βρουν έδαφος να στεριώσουν στην κοινωνία. Γιατί δεν πρέπει να πεταχτεί στα σκουπίδια μία ακόμα γενιά.
Περισσότερα από το VICE
Ψυχολογικό Test: Βλέπεις Αυτήν τη Γάτα να Ανεβαίνει ή να Κατεβαίνει τις Σκάλες;
