Ξεκινώ από το σπίτι με μια σχετική αμηχανία. Η σκέψη ότι θα περάσω την κεντρική είσοδο μιας φυλακής -ίσως την πληρέστερη όσον αφορά τις υποδομές- και περίπου δύο ώρες αργότερα θα αποχωρήσω αφήνοντας πίσω μου ανθρώπους φυλακισμένους με ταλαιπωρεί.
Θα μπορούσε η διεξαγωγή ενός καλλιτεχνικού δρώμενου* μέσα στο σωφρονιστικό κατάστημα του Ελεώνα να αποτελέσει για αυτές τις γυναίκες μια μαγική ανάπαυλα από τον καθημερινό εγκλεισμό;
Videos by VICE
Διασχίζω την Αθηνών-Λαμίας στο δρόμο προς τη Θήβα. Από εκεί, περίπου 40 λεπτά αργότερα, στη μέση του πουθενά, αχνοφαίνεται το κτίριο των φυλακών. Ξεχωρίζουν οι ψηλοί φράκτες, οι τσιμεντένιοι τοίχοι με τις μεγάλες πόρτες -βαμμένες πράσινες όπως είδα λίγο αργότερα από κοντά.
Σταθμεύω στο υπαίθριο πάρκινγκ, δίπλα στην κεντρική είσοδο γύρω στις 3 το μεσημέρι. Η παράσταση είναι προγραμματισμένη για τις 4 το απόγευμα. «Προλαβαίνω και την πρόβα…», σκέφτομαι και μπαίνω στο πρώτο κτίριο -το κτίριο ελέγχου- δίπλα από την επιβλητική πράσινη σιδερένια πόρτα. Ασυνείδητα, οι στιγμές μου θυμίζουν την πρώτη μέρα στο στρατό, το ροζ χρώμα που ήταν βαμμένα περιμετρικά τα παράθυρα του κτιρίου, διώχνει τελικά τη σκέψη μακριά.
Στην είσοδο με περιμένει ο πρώτος ειδικός φρουρός. Του λέω τα στοιχεία μου και παραδίδω την ταυτότητα. Εκείνος σημειώνει το ονοματεπώνυμό μου σε ένα μεγάλο τετράδιο (νομίζω ήμουν ο 22ος επισκέπτης εκείνης της μέρας) και κλειδώνει το κινητό μου σε ένα ντουλάπι. «Θα περάσετε από εδώ και θα συνεχίσετε ευθεία» μου λέει ο φρουρός και μου δείχνει μια πόρτα πίσω μου. «Και στη συνέχεια θα στρίψετε στα 200 μέτρα».
Διασχίζω το δρόμο που έχω μπροστά μου και μερικά μέτρα πιο κάτω συναντώ μία ακόμη είσοδο –στρίβω δεξιά σε ένα νέο ανοιχτό χώρο. Εξίσου περιφραγμένο. Αντιλαμβάνομαι ότι εκείνη ήταν η στιγμή που πάτησα το πόδι μου πραγματικά στη φυλακή. Νωρίτερα ήμουν στο περιφερειακό τμήμα του καταστήματος. Το πρώτο πράγμα που βλέπω στρίβοντας είναι ένα σύνολο κτιρίων, σαν αυτά που συναντάς σε γειτονιές. Κτίρια κολλημένα μεταξύ τους. Στη μέση δεσπόζει ένας μεγάλος στρογγυλός κήπος. Εντοπίζω την πόρτα που πρέπει να περάσω. Είμαι επίσημα στο εσωτερικό των φυλακών. Ο χώρος δεν θυμίζει κάτι διαφορετικό από μια δημόσια υπηρεσία. Τα κάγκελα βέβαια δεν σε αφήνουν να ξεχάσεις που βρίσκεσαι. Συναντώ ακόμη έναν ειδικό φρουρό. Αυτή τη φορά είναι γυναίκα. Νέος έλεγχος καθώς μου εξηγεί ότι πρέπει να διανύσω τον διάδρομο αριστερά, συνοδεία μιας άλλης γυναίκας από τη φρουρά, για να φτάσω στην αίθουσα. Αντικρίζω συνεχώς σιδερένιες καγκελόπορτες όσο διασχίζω τον διάδρομο. Στο τέλος της διαδρομής, ευθεία μπροστά μου είναι τα κελιά. Δεξιά μου ακόμη μία καγκελόπορτα. Μου ανοίγει η φρουρός. Συνεχίζω δεξιά όπου φτάνω στην αίθουσα που θα διεξαχθεί η εκδήλωση. Πρέπει να σπατάλησα τουλάχιστον 20 λεπτά από τη στιγμή της άφιξής μου.
Μου προκαλεί αίσθηση ο χώρος. Δεν είχα κάτσει να φανταστώ πως θα μπορούσε να είναι μια αίθουσα εκδηλώσεων μέσα σε μια φυλακή. Και μάλλον το γεγονός ότι είναι μια τυπική αίθουσα όπως αυτές που συναντά ο καθένας έξω από τα σωφρονιστικά καταστήματα είναι αυτό που με εκπλήσσει. Παράθυρα δεξιά και αριστερά, με κάγκελα όμως, μοκέτα στο πάτωμα, οι καρέκλες τοποθετημένες, πρέπει να ήταν περίπου 150, κάτω αριστερά δίπλα στην είσοδο η κονσόλα του ηχολήπτη πάνω σε ένα ξύλινο έπιπλο. Την στιγμή που μπήκα τα μέλη της ομάδας Cirko Cachivache βρίσκονται στη διαδικασία της πρόβας. Τα μηχανήματα είχαν στηθεί, τα φώτα επίσης, ένας γερανός έχει τοποθετηθεί για τα ακροβατικά των πρωταγωνιστών. Λίγη πρόβα τα χορευτικά νούμερα, λίγο ζέσταμα της φωνής για το τραγούδι και οι τελευταίοι τεχνικοί έλεγχοι για τον ήχο και τα φώτα. Κάνω ένα τσιγάρο δίπλα σε ένα ανοιχτό παράθυρο του χώρου και χαζεύω τις πρόβες. Έξω από το παράθυρο παρατηρώ πλαστικές ταΐστρες. Δύο μεγαλόσωμες άσπρες χήνες κάνουν την εμφάνισή τους.
Η ώρα πλησιάζει. Θα επιλέξουν οι κρατούμενες να παρακολουθήσουν την παράσταση -δεν είναι υποχρεωτική η παρουσία τους- ή δεν υπάρχει η διάθεση για τέτοιες στιγμιαίες «αποδράσεις» εδώ που βρίσκονται; Η ψυχική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη των κρατουμένων γυναικών, αποτελεί ένα μονοπάτι διαφυγής και τελικά ένα χέρι βοήθειας στην επανένταξή τους στην κοινωνία αφού εκτίσουν την ποινή τους;
Λίγο πριν τις 4 αποφασίζω να καθίσω σε κάποια από τις άδειες καρέκλες. Βρίσκω μια βολική θέση στη δεύτερη σειρά, αριστερά όπως μπαίνεις στην αίθουσα, ενώ τα εφτά μέλη της ομάδας έχουν τρυπώσει στο αυτοσχέδιο καμαρίνι δίπλα από τη πίστα για να βάλουν τα κουστούμια τους. Σταδιακά τα φώτα της αίθουσας σβήνουν και θέτουν σε λειτουργία αυτά που φωτίζουν τη πίστα.
Οι πρώτες κρατούμενες περνάνε την είσοδο. Είναι περίπου 25 και με εντολή της φρουρού κάθονται μόνο δεξιά. Από όσο μπορώ να υπολογίσω είναι από 22 μέχρι και 65 χρονών. Συζητάνε και είναι χαμογελαστές. Ένα βλέμμα περιέργειας πέφτει πάνω στα άγνωστα πρόσωπα που υπάρχουν στην αίθουσα. Επεξεργάζονται τις νέες φάτσες. Μαθαίνω ότι σταδιακά θα έρθουν και άλλες. Τις φέρνουν ανά πτέρυγα. Ακολουθούν άλλες τόσες και άλλες τόσες. Οι καρέκλες γεμίζουν συνεχώς. Η ματιά μου κολλάει σε μια ηλικιωμένη, κοντά στα 65, που κάθεται στη πρώτη θέση -διαγώνια με εμένα. Τι να έκανε μια γιαγιά για να βρίσκεται μέσα; Να σκότωσε τον άντρα της; Έχει λευκό κοντό μαλλί, άσπρη λευκή μάλλινη ζακέτα, στρογγυλά γυαλιά…Είναι αυτό που λέμε: Ο καθένας θα μπορούσε να είναι στη θέση των κρατουμένων.
Χαμένος στη σκέψη μου αντιλαμβάνομαι ότι παραδίπλα έχουν καθίσει δύο κοπέλες από τη Νιγηρία. Δεν ξεπερνούν τα 25 χρόνια. Μάλλον θα είναι μετανάστες χωρίς χαρτιά σκέφτομαι. Ακριβώς μπροστά μου κάθεται μια γυναίκα -κοντά στα 45 την υπολογίζω- και δίπλα της μια ακόμη ηλικιωμένη με κοντά μαύρα μαλλιά.
Μπορώ να πω ότι -παρόλο που το γνώριζα- σοκαρίστηκα όταν έφτασαν οι πρώτες κρατούμενες μάνες με τα επίσης κρατούμενα παιδιά τους. Οι περισσότερες είχαν καροτσάκια και κάποιες λίγες τα κρατούσαν στην αγκαλιά τους. Νέες μάνες με τα παιδιά τους μέσα στη φυλακή. Αγόρια και κορίτσια. Ξεχωρίζει ένα μαυράκι και ένα κοριτσάκι με ξανθό μαλλί που δείχνει πιο χαρούμενο από τα άλλα. Μάλλον ήρθε για να το διασκεδάσει. Άλλα έχουν μάθει να περπατούν και άλλα κάθονται στα πόδια των μανάδων τους. Συνολικά πρέπει να είναι είναι καμιά 10αριά.
Πλέον η αίθουσα έχει γεμίσει. Υπάρχουν και όρθιες γυναίκες δίπλα στα παράθυρα. Η παράσταση αρχίζει!
Ο κεντρικός πρωταγωνιστής της θεατρικής ομάδας, ντυμένος κλόουν συστήνεται στο κοινό ως «Σπαγκετόνι» και ξεκινάει τη γνωριμία με τις κρατούμενες. Περνάει ανάμεσά τους, τις αγκαλιάζει, πέφτει πάνω τους, τους μιλάει και αυτές ξεσπούν σε γέλια. «Γεια σας είμαι ο Σπαγκετόνι» αναφέρει συνεχώς ο τύπος με το περίεργο χρυσαφί σακάκι, το κοντό αλά Σαρλό παντελόνι και τις πράσινες κάλτσες, χαιρετώντας με ένα πλατύ χαμόγελο τις κρατούμενες. Ο Σπαγκετόνι που μιλά σπαστά ελληνικά και έχει μια περίεργη, βαριά ρώσικη προφορά στις λέξεις δεν σταματά να πειράζει γυναίκες και παιδιά. Στο σόου προστίθεται και η ντυμένη γιαγιά-τραγουδίστρια της ομάδας μαζί με τον Τζουζέπε, έναν ζογκλέρ με πράσινο παντελόνι, κόκκινα παπούτσια, τιράντες, καρό πουκάμισο και ένα -επίσης κόκκινο- παπιγιόν. Στην ντυμένη γιαγιά από την άλλη πλευρά ξεχωρίζουν η καμπούρα που έχει σχηματίσει με το σώμα της, το μαντίλι που φορά στα μαλλιά της, η χαρακτηριστική ποδιά στη μέση και η κόκκινη μύτη.
Πίσω τους τρεις μουσικοί. Ένας με κιθάρα, ένας με το μπάσο και ένας σαξοφωνίστας. Ντραμς, όποτε χρειάζεται, παίζει ο Τζουζέπε.
Και ενώ παρατηρώ το Cirko Cachivache ο Σπαγκετόνι συνεχίζει να «σπάει το πάγο» με τις κρατούμενες. Δίπλα του η «γιαγιά» παίρνει και αυτή θέση στα πειράγματα. «Καλησπέρα σας» λέει ο πρώτος καθώς βρίσκεται πλέον στη πίστα. «Τα καταφέραμε να έρθουμε αφού περάσαμε από…σωματικό έλεγχο και ξανά σωματικό έλεγχο…» αναφέρει με σκωπτική διάθεση προκαλώντας τα πρώτα έντονα γέλια και χειροκροτήματα από τις γυναίκες. Δεν κρατήθηκα, γέλασα και εγώ δυνατά καθώς θυμήθηκα ότι περίπου τα ίδια τράβηξα μέχρι να μπω στον Ελεώνα.
Ο Σπαγκετόνι περπατάει πάνω σε μια τεράστια πράσινη μπάλα, ο Τζουζέπε παίρνει τις κορίνες και το σόου περνάει στη δεύτερη φάση του. Η «γιαγιά» στο τραγούδι με το «7 Nation Army» δίνει ένα ροκ ρυθμό στους ακροβάτες και η μικροκαμωμένη κοπέλα -κοπέλα λάστιχο όπως κατάλαβα στη συνέχεια- φορώντας λευκή φούστα και ένα μαύρο σακάκι, πηγαινοέρχεται διαγώνια κάνοντας «ρόδα» με απίστευτη ευκολία για το μικρό χώρο που έχει στη διάθεσή της. Ένα σόου με μουσική, τραγούδι, μασκαρεμένους πρωταγωνιστές και ακροβατικά ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια των κρατουμένων, συνδυάζοντας τη ζωντανή μουσική με τα νούμερα του τσίρκο και το χιούμορ.
Ακολουθεί ένα μικρό σκετς με τον Σπαγκετόνι να δέχεται ένα γράμμα απόρριψης από τη «κοπέλα-λάστιχο». Ο τρόπος ανάγνωσης του γράμματος, με αυτά τα σπαστά ελληνικά, προκαλεί έντονα γέλια στις κρατούμενες. Φαίνεται να έχουν ξεχαστεί. Σα να παρακολουθούν μια παράσταση έξω από τις φυλακές. Η ερωτική απογοήτευση του Σπαγκετόνι του δίνει την αφορμή για να ξεδιπλώσει το ταλέντο στο τραγούδι ισορροπώντας με το ένα πόδι πάνω σε ένα σύρμα.
Η συνέχεια αποτελεί μια έκπληξη για τις κρατούμενες. Η «γιαγιά» της ομάδας με το μικρόφωνο ανεβάζει την ένταση του απογεύματος τραγουδώντας το «Να ‘μουν νύχτα στο γιαλό» -ένα από τα γαμοτράγουδα της Δόμνας Σαμίου. Και όσο οι «απαγορευμένες» λέξεις βγαίνουν από το στόμα της τραγουδίστριας τόσο οι γυναίκες ξεσπούν σε επιφωνήματα! Ντροπής και απόλαυσης ανάμεσα στα πονηρά δυνατά γέλια. Η παραδοσιακή μουσική των τραγουδιών της Σαμίου ξεσηκώνει ακόμη και τα παιδιά. Κάποια χορεύουν στο ρυθμό, δύο από αυτά εφορμούν στη πίστα για να παίξουν με τη τεράστια πράσινη μπάλα και τα σχοινιά. Μπορεί να μην είχαν ξαναδεί από κοντά τόσα περίεργα-ελκυστικά παιχνίδια.
Παρατηρώ τα παιδιά να διασκεδάζουν, τις μητέρες τους να τα κοιτούν με ένα επιφυλακτικό βλέμμα ικανοποίησης. Φοβούνται μάλλον μην χτυπήσουν ή προκαλέσουν καμιά ζημιά. Η χαρούμενη εικόνα και τα όμορφα συναισθήματα που έχω αρχίσει να νιώθω διακόπτονται απότομα από μια σύντομη συζήτηση των δύο γυναικών που είχαν κάτσει ακριβώς μπροστά μου. «Τι κοιτάς συνέχεια το ρολόι σου ρε Μαρία;» ρωτάει η μία κρατούμενη την ηλικιωμένη δίπλα της -η οποία πράγματι κοιτούσε πολύ συχνά το μικροσκοπικό ρολόι στο αριστερό της χέρι. «Θα πας μετά στη πλατεία ή στη παραλία;» είναι η αποστομωτική απορία της συνοδευόμενη με ένα σαρκαστικό χαμόγελο. Η συγκρατούμενή της δεν απάντησε. Αρκέστηκε σε ένα μειδίασμα συνοδευόμενο με το κούνημα του κεφαλιού της. Κίνηση απελπισίας. Η σύντομη συζήτησή τους δυστυχώς μου υπενθύμισε που ακριβώς βρισκόμουν ενώ η «κοπέλα-λάστιχο» είχε ανέβει στο εναέριο τραπίζ και με απίστευτη άνεση και εκφραστικότητα έκανε τα περίτεχνα ακροβατικά της κλέβοντας το χειροκρότημα.
«Και τώρα θα περάσουμε στο μάθημα παλιάτσου» λέει ο Σπαγκετόνι καλώντας μία κρατούμενη να συμμετέχει. Είναι η Άννα, γύρω στα 40, με κοντό μαλλί και περίεργο χαμόγελο. Οι κρατούμενες ξεσπούν σε νέα δυνατά γέλια και χειροκροτήματα. Περιμένουν το δρώμενο να καταλήξει σε κάποιο πείραγμα για την Άννα. Το βλέπεις στα βλέμματά τους. Όπως και συνέβη αφού η Άννα έφυγε από το χώρο με μια τούρτα στο πρόσωπο κάτω από τα δυνατά επιφωνήματα των συγκρατουμένων της. Της την έφεραν βέβαια από εκεί που δεν το περίμενε. Την ώρα που πίστευε ότι μόνο οι Σπαγκετόνι και Τζουζέπε θα φύγουν λερωμένοι από την πίστα.
Η «γιαγιά» παίρνει το μικρόφωνο για το τελευταίο τραγούδι της παράστασης, ο Τζουζέπε ανεβαίνει στο ποδήλατο χωρίς τιμόνι ξεκινώντας τις βόλτες ανάμεσα στο κοινό ενώ ο Σπαγκετόνι είχε αναλάβει τις κορύνες. «Καλή λευτεριά σε όλες» φωνάζει από το μικρόφωνο η γιαγιά, με τις κρατούμενες να σηκώνονται όρθιες ξεσπώντας σε χειροκροτήματα και ιαχές χαράς. Μετά από περίπου 60 λεπτά η παράσταση είχε ολοκληρωθεί. Οι κρατούμενες άρχισαν σταδιακά να αποχωρούν. Ο Σπαγκετόνι αγκαλιάζει και χαιρετά τις γυναίκες που τον πλησιάζουν για να τον συγχαρούν. Νομίζω ότι τελικά το ερώτημά μου πήρε απάντηση. Οι περισσότερες ικανοποιήθηκαν από το θέαμα και πέρασαν κάτι παραπάνω από μία δημιουργική ώρα στη φυλακή. Τα παιδιά αποχώρησαν χαμογελαστά.
«Τι σημαίνει Cachivache» τον ρωτά μία από τις γυναίκες. «Στα Ισπανικά είναι αυτό το αντικείμενο που έχουμε φυλαγμένο, αν και δεν το χρησιμοποιούμε πια. Επειδή μας φέρνει μνήμες από ευτυχισμένες στιγμές ή απλά έχει κερδίσει μια θέση στην καρδιά μας» της απαντά ενώ τα μάτια του λάμπουν από ικανοποίηση για την απορία της. Ίσως τελικά αυτή η παράσταση να μετατραπεί σε «Cachivace» για τις κρατούμενες, σκέφτομαι. Μια χαρούμενη ανάμνηση βαθιά φυλαγμένη, την οποία θα ανασύρουν από το μυαλό τους όταν πλέον θα αναπνέουν τον αέρα της ελευθερίας.
*Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της προγράμματος «Δεινομάχη» που υλοποιεί η οργάνωση «Κλίμακα». Στόχος του σχεδίου δράσης είναι η ενδελεχής μελέτη των αναγκών των γυναικών κατά την είσοδο και διάρκεια της κράτησής τους, η πληρέστερη ανταπόκριση στις ψυχιατρικές και ψυχοκοινωνικές ανάγκες με έμφαση στην πρόληψη των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών. Επιπροσθέτως η παρέμβαση αφορά τη δημιουργία ενός πλαισίου ψυχιατρικής και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στο οποίο θα μπορούν να απευθύνονται οι κρατούμενες και μετά την αποφυλάκιση.
