Καμία Επανάσταση δεν θα ήταν ίδια χωρίς τις γυναίκες. Το ίδιο και η Ελληνική του ΄21, στην οποία οι γυναίκες -επώνυμες και ανώνυμες- διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο. Η μεγάλη πανελλαδική δημοσκόπηση του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών-Μάρκος Δραγούμης (ΚΕΦίΜ), «Πώς βλέπουν οι Έλληνες την Επανάσταση του 1821;», έρχεται να φωτίσει αυτήν την πτυχή. Αποτελεί μάλιστα μία καλή αφορμή για να ανοίξει, ενόψει της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, ο διάλογος για τον ρόλο και τη θέση των γυναικών σε αυτήν.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης ανάμεσα στις κυρίαρχες προσωπικότητες της Ελληνικής Επανάστασης, αναδεικνύονται δύο γυναίκες: Η Μπουμπουλίνα, στην πρώτη τριάδα μετά τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη (92,7%) και τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, καθώς και η Μαντώ Μαυρογένους, στη δέκατη θέση.
Videos by VICE
Ο Αριστείδης Χατζής, καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Διευθυντής Ερευνών στο ΚΕΦίΜ, ακαδημαϊκός υπεύθυνος του εκπαιδευτικού προγράμματος «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση» και η Μαριτίνα Λεοντσίνη, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Τμήμα Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ με αντικείμενο την εικόνα των Ελληνίδων κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης και του μακρού 19ου αιώνα και Διδάκτωρ Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ (MA in Early Modern European History, University of Sheffield) σχολιάζουν στο VICE τα ευρήματα της έρευνας για την εξέχουσα θέση που έχουν οι γυναίκες στην Ελληνική Επανάσταση.
Η αποτύπωση των Ελληνίδων αγωνιστριών του 1821 στην εθνική συλλογική μνήμη
Της Μαριτίνας Λεοντσίνη
Τα αποτελέσματα της έρευνας/δημοσκόπησης του ΚΕΦίΜ παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την άποψη των σύγχρονων Ελλήνων και Ελληνίδων σχετικά με τις κυρίαρχες προσωπικότητες της Ελληνικής Επανάστασης. Ανάμεσα στα ευρήματα αυτής της έρευνας είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως στην εθνική συλλογική μνήμη ανδρών και κυρίως γυναικών που ερωτήθηκαν να απαντήσουν αυθόρμητα για τους πρωταγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης, η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους κατέχουν την τρίτη και δέκατη θέση αντίστοιχα. Η συμμετοχή των συγκεκριμένων δύο γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση έχει φωτιστεί αρκετά ήδη από τον 19ο αιώνα σε έργα φιλελλήνων στην Ευρώπη, καθώς οι γυναίκες αυτές αποτυπώθηκαν στη συλλογική μνήμη Ελλήνων και Ευρωπαίων λόγω των «ανδρικών τους χαρακτηριστικών», δηλαδή της ανδρείας τους ως ηρωίδες και θρυλικά πρόσωπα του Αγώνα. Μέχρι σήμερα ξεχωρίζουν για τη «σπανιότητά» τους, λόγω του φύλου τους αλλά και επειδή ανέλαβαν να συνδράμουν τον Αγώνα, πολεμώντας και ενισχύοντάς τον με γενναιότητα, ηθικά και οικονομικά, παρά τις προκαταλήψεις της περιόδου σχετικά με τη γυναικεία τους φύση. Η δράση τους προκάλεσε από την περίοδο της Επανάστασης διχογνωμίες μεταξύ των αγωνιστών και ενέπνευσε το θαυμασμό, κάτι που βλέπουμε να αποτυπώνεται έως και σήμερα στην έρευνα, ιδιαίτερα στις γυναίκες που κλήθηκαν να απαντήσουν σ’ αυτήν.
Οι δύο αυτές γυναίκες με τη δράση τους συνέβαλαν στη δημιουργία ενός προτύπου «πατριωτικής μητρότητας», καθώς στόχος τους ήταν η ευόδωση του Αγώνα με κάθε κόστος, προσωπικό, οικονομικό αλλά και με την ίδια τους τη ζωή, καθιστώντας αυτές από τις κεντρικές μορφές γυναικών της Ελληνικής Επανάστασης. Η προβολή τους σε έργα (ιστορικά και λογοτεχνικά) για την Επανάσταση που εκδόθηκαν κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, αλλά και μέσω της εικαστικής δημιουργίας του 19ου αιώνα με απεικονίσεις των γυναικών αυτών σε πίνακες Ελλήνων και άλλων Ευρωπαίων ζωγράφων, κατέστησαν αυτές γνωστές στο ευρύ κοινό, ενώ ρόλο σ’ αυτό είχε και η παρουσία τους σε κινηματογραφικές ταινίες στα μέσα του 20ού αιώνα. Τα παραπάνω συνέβαλαν στο να εντυπωθούν στη συλλογική μνήμη των Ελλήνων και των Ελληνίδων και να αποτελέσουν πρότυπα που ενώνουν το αρχαιοελληνικό παρελθόν των ηρωικών σπαρτιατισσών με τον αγώνα για ελευθερία την περίοδο της Επανάστασης, με τους σημερινούς Έλληνες.
Ενώ όμως φωτίζονται πλευρές μεμονωμένων περιπτώσεων γυναικών που συμμετείχαν στην Επανάσταση, δεν μπορεί να παραγνωρίσει κανείς την ιστορική σημασία ενός ευρέος φάσματος γυναικών (μη επωνύμων) που για ποικίλους λόγους δεν έχει καταγραφεί στη συλλογική μνήμη, παρότι και αυτές συνέβαλαν αποφασιστικά στην επιτυχή έκβαση της Επανάστασης, ενθαρρύνοντας και ενισχύοντας με πολλούς τρόπους την Ελληνικό Αγώνα. Ως ενδεικτικό χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι δυνατόν να αναφερθεί η υποδοχή και η περίθαλψη γυναικών, μητέρων, μικρών παιδιών, ηλικιωμένων και ανήμπορων ανθρώπων που ως πρόσφυγες κατέφευγαν από την επαναστατημένη ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά του Ιονίου, τα οποία βρίσκονταν την περίοδο εκείνην υπό βρετανική διοίκηση, και τον ρόλο των Επτανησίων γυναικών στην παροχή κάθε μορφής βοήθειας στους έχοντες ανάγκη πρόσφυγες.
Eπιβίωση στη Μόρια του COVID
Παρακολουθήστε όλα τα βίντεo του VICE, μέσω της νέας σελίδας VICE Video Greece στο Facebook.
Έκανε ποτέ το έθνος διάκριση μεταξύ των ανδρών και των γυναικών που υπηρέτησαν την πατρίδα;*
Του Αριστείδη Χατζή
«Σήμερον επληγώθη ένας στρατιώτης μας, και εφονεύθησαν εις την πόλιν μας δύω γυναίκες» [ Ελληνικά Χρονικά, 23 Σεπτεμβρίου 1825].
«Τα εχθρικά κανονοστάσια δεν έπαυον και σήμερον να πυροβολώσι την πόλιν μας από ώραν εις ώραν· τέσσαρες λοιπόν γυναίκες περιερχόμεναι εις τους δρόμους επληγώθησαν επικινδύνως» [ Ελληνικά Χρονικά, 17 Οκτωβρίου 1825].
«Ο εχθρός εξακολουθεί το κατά της πόλεώς μας πύρ του με την αυτήν μανίαν. Δύω γυναίκες χωρικαί εξεμελίσθησαν από τας εχθρικάς σφαίρας» [ Ελληνικά Χρονικά, 21 Νοεμβρίου 1825].
«Προχθές ο εχθρός μάς έρριψεν ικανάς βόμβας, και κανονίων σφαίρας· κατά δυστυχίαν εφονεύθησαν δύω γυναίκες» [ Ελληνικά Χρονικά, 28 Νοεμβρίου 1825].
«Πυροβολεί μάλλον ο εχθρός με βόμβας· ρίπτει ωσαύτως πολλάς βόμβας και εις την πόλιν· όθεν τέσσαρες γυναίκες, τρία κοράσια και τρία ομοίως νήπια έγιναν θύμα της εκρήξεώς των» [ Ελληνικά Χρονικά, 20 Φεβρουαρίου 1826 – το τελευταίο τεύχος].
«Εχάσαμεν πολλαί αδελφούς και αδελφάς· εμείναμεν άλλαι ορφαναί, και χωρίς καμμίαν καταφυγήν. Δεν υπήρξεν, ίσως, δυστυχία εις τον κόσμον, την οποίαν να μην υποφέραμεν ή ημείς ή άλλαι ομογενείς μας. Καμμία ποιητών φαντασία, νομίζομεν, δεν ημπορεί να πλάση κακά μήτε τόσον φοβερά μήτε τόσον ελεεινά, όσον ημείς πραγματικώς και τα είδομεν εις άλλας, και τα εδοκιμάσαμεν αι ίδιαι» [ Ευανθία Καΐρη, 17 Απριλίου 1825].
Ποιες ήταν αυτές οι ανώνυμες γυναίκες που τις έπαιρναν τα αδέσποτα βόλια και τα θραύσματα από τις βολές των κανονιών στο πολιορκημένο Μεσολόγγι; Δεν θα το μάθουμε ποτέ. Ποιες ήταν οι αμέτρητες γυναίκες που βιάστηκαν, βασανίστηκαν, πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα, σφαγιάστηκαν ή πέθαναν από τις κακουχίες και την πείνα; Γνωρίζουμε ελάχιστα ονόματα. Άλλωστε συνήθως μιλάμε για τα γυναικόπαιδα – οι γυναίκες, αθώες, άβουλες, αδύναμες, είναι σαν τα παιδιά στα μάτια των ανδρών. Είναι τα θύματα κάθε πολέμου. Όμως οι γυναίκες του 1821 δεν ήταν μόνο θύματα.
Δεν υπάρχει καμία επανάσταση στην οποία οι γυναίκες δεν είχαν σημαντικό ρόλο. Δεν εννοώ τις Παριζιάνες που έπλεκαν καθώς έπεφτε η γκιλοτίνα στο Παρίσι, ούτε τις σοφές συζύγους του John Adams και του Joseph Warren. Η Γαλλική και η Αμερικανική Επανάσταση θα μπορούσαν να πετύχουν και χωρίς αυτές. Εννοώ τις άγνωστες γυναίκες, οι οποίες στήριξαν κάθε στιγμή της καθημερινότητας του πολέμου και χωρίς αυτές καμία επανάσταση δεν θα μπορούσε ποτέ να πετύχει.
Ας πάρουμε το παράδειγμα της Ελληνικής Επανάστασης. Εννοώ τις γυναίκες που κρατούσαν το σπίτι, το χωράφι, τα ζώα και κυρίως τα παιδιά όσο οι άνδρες τους πολεμούσαν και έλειπαν για μήνες ή και χρόνια. Τις γυναίκες που εργάζονταν στους μπαρουτόμυλους της Δημητσάνας ή έφτιαχναν παξιμάδια στα νησιά για τα πληρώματα του στόλου, που έραβαν ρούχα και φρόντιζαν πληγωμένους, που έψηναν ψωμί και μετέφεραν μηνύματα, που κουβαλούσαν «ζωοτροφές» σε μεγάλες αποστάσεις, που πρόσφεραν καταφύγιο, που διαχειρίζονταν τον θάνατο των συζύγων, των γονιών τους, των αδελφών και των παιδιών τους. Τις γυναίκες που βρίσκονταν στις μάχες ως σύντροφοι αλλά και συνεργάτες των αγωνιστών (όπως η Ελένη Βάσσου που θαύμασε τόσο ο Σατωβριάνδος) αλλά και τις γυναίκες που πολεμούσαν οι ίδιες, όπως οι Σουλιώτισσες που επιβίωναν σε κάθε χαλασμό κουβαλώντας πάντα μαζί τους τα παιδιά τους ή οι Μανιάτισσες που πολεμούσαν σαν λιοντάρια, όπως η Κωνσταντίνα Ζαχαριά, η Σταυριάνα Σάββαινα και η Πανωραία Βοζίκη. Κι άλλες, όπως η Θρακιώτισσα καπετάνισσα Δόμνα Βισβίζη που έσωσε τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και τους άντρες του ή η περίφημη Ασήμω Λιδωρίκη, η εντυπωσιακή σύζυγος του Γιάννη Γκούρα που οι Γάλλοι φιλέλληνες την έβλεπαν με θαυμασμό να τριγυρνάει στην πολιορκημένη Ακρόπολη ζωσμένη το σπαθί του νεκρού άντρα της (τη βλέπουμε κι εμείς σήμερα έτσι όπως τη φαντάστηκε στον καθηλωτικό πίνακά του ο Nicolas Gosse). Γυναίκες που χρηματοδοτούν τον Αγώνα, όπως η Μαριγώ Ζαραφοπούλα. Γυναίκες λόγιες, όπως η 26χρονη Ευανθία Καΐρη, που στις 17 Απριλίου του 1825 θα απευθύνει επιστολή στις Ευρωπαίες φιλελληνίδες. Μια επιστολή που θα υπογράψουν 33 Ελληνίδες, οι περισσότερες κόρες, αδελφές και σύζυγοι των πρωταγωνιστών της Επανάστασης και που θα δημοσιευθεί στις μεγαλύτερες εφημερίδες της Ευρώπης.
Οι σημερινοί Έλληνες, αλλά κυρίως οι Ελληνίδες, το αναγνωρίζουν αυτό και ανέβασαν τις δύο διασημότερες γυναίκες-πρωταγωνίστριες της Επανάστασης, τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και τη Μαντώ Μαυρογένους στην τρίτη και τη δέκατη θέση αντίστοιχα, της δημοσκόπησης που έκανε το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ). Το 50% των νέων ατόμων (και το 60% των νέων γυναικών) δηλώνει αυθόρμητα, όταν ερωτάται ποιους ήρωες θυμάται, «την Μπουμπουλίνα». Αυτό που προκύπτει από τη δημοσκόπηση του ΚΕΦίΜ είναι πρωτοφανές και μάλιστα για επανάσταση των αρχών του 19ου αιώνα. Δεν θα συναντήσετε γυναικεία ονόματα τόσο οικεία στον μέσο Γάλλο ή Αμερικανό για τις δικές τους Επαναστάσεις. Μας δείχνει αυτό το πόσο σύνθετη, πόσο πρωτοποριακή, πόσο συναρπαστική είναι η δική μας Επανάσταση.
Είναι ώρα να γνωρίσουμε τον ρόλο των γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση. Όχι μόνο των επώνυμων, αλλά κυρίως των ανώνυμων.
Θα βρείτε τα ευρήματα της δημοσκόπησης του ΚΕΦίΜ εδώ.
* Ο τίτλος του κειμένου προέρχεται από την αναφορά/διαμαρτυρία/παράπονο της Μαντώς Μαυρογένους προς τον Όθωνα, στις 30 Μαρτίου 1840.
Για τα καλύτερα θέματα του VICE Greece, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο Newsletter μας.
Περισσότερα από το VICE
Το 2020 Δεν Είναι Εντελώς Χάλια
«Έχω Κάνει Σεξ Χρησιμοποιώντας Οξυγόνο» – Η Ερωτική Ζωή με Kυστική Ίνωση
Κινδυνεύει με Απέλαση Μαροκινή Τρανς Γυναίκα Μετά Από Απόρριψη Αιτήματος Ασύλου
