Αξιωματικός εκτοξεύει δακρυγόνο στο ύψος της κεφαλής στην Κωνσταντινούπολη. Φωτογραφία από Mystyslav Chernov/ Wikimedia.
Τα τελευταία χρόνια, τα δακρυγόνα έχουν γίνει βασικό στοιχείο κάθε διαδήλωσης. Από το Ρίο στην Κωνσταντινούπολη, το Καράκας ή την Αθήνα, υπάρχει η σχεδόν μαθηματική βεβαιότητα ότι αργά ή γρήγορα τα δακρυγόνα θα πλημμυρίσουν δρόμους και πλατείες, κάνοντας αποπνικτική την ατμόσφαιρα για τους διαδηλωτές που δεν φορούν μάσκες, ενώ σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις με το δοχείο τους θα χτυπηθούν παιδιά στο κεφάλι και θα σκοτωθούν.
Videos by VICE
Από την πλευρά τους τα μέσα ενημέρωσης στέκονται στις φωτογραφίες μιας πλατείας καλυμμένης από ένα σύννεφο χημικών αλλά σπανίως μιλούν για τις εταιρίες που παράγουν και πουλάνε αυτά τα εργαλεία στις κυβερνήσεις αποκομίζοντας έτσι τεράστια κέρδη.
Η Anna Feigenbaum, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Bournemouth συγγράφει ένα βιβλίο για το πώς τα δακρυγόνα και άλλα ‘μη θανατηφόρα’ όπλα έχουν αλλάξει τη διαχείριση της δημόσιας τάξης. Σε μια εποχή όπου τα δακρυγόνα και οι χειροβομβίδες κρότου λάμψης χρησιμοποιούνται για να καταπνίξουν την αντίδραση χιλιάδων Βραζιλιάνων έξω από τα στάδια του Παγκόσμιου Κυπέλλου, η Anna Feigenbaum φαινόταν να είναι το πιο κατάλληλο άτομο για να του τηλεφωνήσω και να μιλήσουμε.
Βραζιλιάνοι αξιωματικοί με εξοπλισμό αντιμετώπισης ταραχών. Φωτογραφία από τον Rafael Vilela.
VICE: Γεια σου Anna. Ας ξεκινήσουμε από τις σχετικές με το Παγκόσμιο Κύπελλο διαδηλώσεις σε όλη τη Βραζιλία. Ενώ οι αστυνομικές δυνάμεις πατάσσουν βάναυσα τις διαδηλώσεις για περισσότερο από ένα χρόνο, εσύ έγραψες προσφάτως ότι το «Παγκόσμιο Κύπελλο είναι σαν εβδομάδα μόδας» για τη βιομηχανία ασφαλείας της χώρας. Γιατί;
Anna Feigenbaum: Οι σχεδιαστές μόδας διοργανώνουν σόου και επιδείξεις μόδας όλο το χρόνο, αλλά η Εβδομάδα Μόδας είναι η στιγμή για να λάμψουν πραγματικά στα φώτα της δημοσιότητας. Τα σπουδαιότερα ταλέντα από όλο τον κόσμο συγκεντρώνονται και τα μέσα ενημέρωσης συρρέουν για να τους δουν. Οι φίρμες γνωρίζουν ότι αυτή είναι η στιγμή για να παρουσιάσουν τον καλύτερο τους εαυτό.
Για τη βιομηχανία Event Security, εκτός από τις εκθέσεις του κλάδου όπως η LAAD Defence and Security Expo που γίνεται στη Βραζιλία, το Παγκόσμιο Κύπελλο και οι Ολυμπιακοί προσφέρουν μια ευκαιρία παρουσίασης της νέας κολεξιόν και του στυλ που θα φορεθεί κατά την καταστολή ταραχών σε «πραγματικές» συνθήκες. Τα προϊόντα μεταφέρονται από τις γυάλινες προθήκες στους δρόμους και οι αγοραστές σε όλο τον κόσμο μπορούν να τα δουν εν ώρα δράσης.
Σχεδόν κάθε διαδήλωση καταλήγει με την αστυνομία να χρησιμοποιεί τεράστιες ποσότητες καπνογόνου, σφαιρών από καουτσούκ, χειροβομβίδες κρότου-λάμψης και άλλα ‘μη θανατηφόρα’ όπλα. Πάντα έτσι ήταν;
Νομίζω ότι το πρόβλημα προκύπτει από το ότι οι κυβερνήσεις ανέχονται την αστυνομική βία σε συνδυασμό με το τεράστιο φάσμα του λιγότερου θανατηφόρου οπλοστασίου στο οποίο έχει σήμερα πρόσβαση η αστυνομία. Ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι όσα περισσότερα όπλα έχει στη διάθεση της η αστυνομία, τόσο πιο πολλές είναι οι πιθανότητες να κλιμακώσει την επίδειξη δύναμη της. Σε αυτό προσθέστε και το γεγονός ότι το ποσοστό καταδίκης αστυνομικών για κατάχρηση εξουσίας είναι απίστευτα μικρό και θα συνεχίσετε να βλέπετε περιστατικά άσκησης υπερβολικής βίας.
Ιστορικά, τα λιγότερο θανατηφόρα όπλα τείνουν να χρησιμοποιούνται υπερβολικά σε περιόδους εξέγερσης και παγκόσμιας αναταραχής. Έτσι διαφορετικές χώρες έχουν αντιμετωπίσει την υπερβολική χρήση τους σε διαφορετικές εποχές-στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1950, στη Νότια Αφρική τη δεκαετία του 1970, στη Νότια Κορέα τη δεκαετία του 1980, σε ακτιβιστές κατά της παγκοσμιοποίησης στα τέλη της δεκαετίας του ’90 και τις αρχές της δεκαετίας του 2000, όπως συνέβη το 2001 στη Γένοβα. Ωστόσο με την Αραβική Άνοιξη και τις διαδηλώσεις κατά της λιτότητας που πραγματοποιούνται σε όλο τον κόσμο, υπάρχει τεράστια άνθιση στη βιομηχανία.
Αίγυπτος. Διαδηλωτής δείχνει μεταλλικά δοχεία που χρησιμοποίησε η αστυνομία κατά του πλήθους. Φωτογραφία από τον Trevor Snapp.
Τα διεθνή και εθνικά μέσα ενημέρωσης καλύπτουν πάντα τις εξεγέρσεις και τις βίαιες διαδηλώσεις, αλλά φαίνεται να ενδιαφέρονται πολύ λιγότερο να κάνουν ρεπορτάζ για τους προμηθευτές των δακρυγόνων και των άλλων «μη θανατηφόρων» όπλων. Πώς έχει αναπτυχθεί η βιομηχανία ασφαλείας σε όλη την υφήλιο τα τελευταία χρόνια;
Αυτό που θίγεται είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο. Εάν μια χώρα διαπιστωθεί ότι αποθηκεύει πυραύλους ή φάρμακα, τα μέσα ενημέρωσης θέλουν να γνωρίζουν από πού προέρχονται. Αλλά τα λιγότερα θανατηφόρα όπλα, τα αντιμετωπίζουν απλά ως καπνό στους δρόμους, σαν το αλατοπίπερο του ρεπορτάζ. Σαν τα δακρυγόνα να έχουν γίνει το βασικό σκηνικό στοιχείο που χρειαζόμαστε για να πιστέψουμε ότι βλέπουμε ταραχές.
Όσο αφορά στην ανάπτυξη του κλάδου, από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 έχει αρχίσει να αναδύεται η αγορά των λιγότερο θανατηφόρων όπλων. Η ευρεία ανάπτυξη και προώθηση τους εκείνη τη δεκαετία, ήταν που οδήγησε στην πραγματική άνθιση της αγοράς. Μικροί κατασκευαστές σε εθνικό επίπεδο ενώθηκαν και είδαμε σε μεγάλο βαθμό κάθετη και οριζόντια ενοποίηση στη βιομηχανία. Άρχισαν να γίνονται διεθνείς εκθέσεις καθώς τα προϊοντα παρουσιάζονταν σε αγοραστές που δρούσαν για λογαριασμό του στρατού και της κυβέρνησης.
Επειδή τα λιγότερο θανατηφόρα όπλα, όπως είναι τα δακρυγόνα δεν υπόκεινται σε μια καλά εδραιωμένη διεθνή νομοθεσία ή εμπορικές πολιτικές, είναι σχετικά εύκολα για τις δυνάμεις ασφαλείας να αποκτήσουν μεγάλες ποσότητες από αυτά, χωρίς να υπάρχει δημόσιος έλεγχος ή εποπτεία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε επιχειρηματικό επίπεδο, τα λιγότερο θανατηφόρα όπλα δημιουργούν και έπειτα καλύπτουν ένα κομμάτι της αγοράς. Είναι λοιπόν απαραίτητος ο πολιτικός έλεγχος ακόμα και χωρίς την ύπαρξη καταστροφικών ποσοστών θανάτου.
Επί του παρόντος, πολλές χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής επωφελούνται από τα δακρυγόνα και τα όμοια με αυτά όπλα. Αφού τα συγκεκριμένα όπλα είναι σήμερα επιτρεπτά και συχνά προωθούνται από τις δημοκρατίες της Δύσης, οι χώρες σε γενικές γραμμές μπορούν να τις χρησιμοποιούν για να καταστείλουν τις διαμαρτυρίες χωρίς να μπουν στο μικροσκόπιο της διεθνούς κοινότητας.
Ποια είναι η σχέση των κυβερνήσεων και των εταιριών ασφαλείας; Εννοώ, ποιος πραγματικά είναι επικεφαλής; Ποιος παίρνει τις μεγάλες αποφάσεις, οι κυβερνήσεις ή οι εταιρίας ασφαλείας;
Εξαρτάται από τη σύμβαση. Μερικές φορές, ο αγοραστής είναι η ίδια η κυβέρνηση, άλλες φορές μπορεί να γίνει απευθείας αγορά από μια εταιρία όπως συνέβη προσφάτως με αφρικανική εταιρία εξόρυξης που αγόρασε το πρώτο στον κόσμο μη επανδρωμένο αεροσκάφος για έλεγχο των ταραχών. Είναι καλός οιωνός, ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι ακτιβιστές ανάγκασαν μια κυβέρνηση να απαγορεύσει στις εταιρίες της να προμηθεύουν τα προϊόντα τους σε συγκεκριμένες χώρες. Για παράδειγμα, η Βραζιλία, οι ΗΠΑ και η Νότια Κορέα υποχρέωσαν τις εθνικές εταιρίες τους να σταματήσουν να προμηθεύουν με δακρυγόνα το Μπαχρέιν λόγω της συνεχιζόμενης παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, κινεζικές εταιρίες συνεχίζουν να το κάνουν.
Μπαχρέιν. Φωτογραφία από τον Ahmed Al Fardan.
Μιλώντας για το Μπαχρέιν, οι διαδηλώσεις συγκλονίζουν τη χώρα τα τελευταία τρία χρόνια. Οι ντόπιοι ακτιβιστές είπαν ότι η κακή χρήση των δακρυγόνων από τις δυνάμεις ασφαλείας «ισοδυναμεί με χημικό πόλεμο» και κάποιος έγραψε ότι η κυβέρνηση είναι «εθισμένη στα δακρυγόνα». Θεωρείς ότι το Μπαχρέιν σχεδόν αποτελεί «μελέτη περίπτωσης» στη σύγχρονη αστυνόμευση της δημόσιας τάξης;
Αυτό που κάνει την κατάχρηση των δακρυγόνων και των «λιγότερο θανατηφόρων» όπλων τόσο ορατή είναι η υπερβολική χρήση τους με τρόπους που είναι γνωστό ότι προκαλούν αυξημένο πόνο και πιθανό θάνατο. Κάνουν κοντινές βολές από μικρή απόσταση στο κεφάλι και το πάνω μέρος του σώματος, τα δακρυγόνα εκτοξεύονται σε κλειστούς χώρους όπως είναι τα αυτοκίνητα, τα κλιμακοστάσια και τα σπίτια, ενώ γίνεται επιθετική χρήση σκαγιών τα οποία προμηθεύονται από βρετανικές και ιταλικές εταιρίες ασφαλείας. Η περίπτωση του Μπαχρέιν θα έπρεπε να χρησιμεύσει για να αναδειχθούν οι κίνδυνοι αυτών των όπλων αλλά επίσης για να μας θυμίσει ότι τέτοιου τύπου καταχρήσεις συμβαίνουν σε όλο τον κόσμο.
Βλέπεις τάση προς στρατιωτικοποίηση της αστυνομίας και/ή προς έναν πιο ‘σοφιστικέ’ έλεγχο των ταραχών; Και πως αυτό συνδέεται με την άνθιση της βιομηχανίας των μη θανατηφόρων όπλων;
Θα έλεγα ότι τόσο ο στρατός όσο και η αστυνομία στρατιωτικοποιούνται όλο και περισσότερο. Η αστυνομία και ο στρατός έχουν μακρά ιστορία ανταλλαγής τακτικών και εξοπλισμού που χρονολογείται από τις αρχές σχηματισμού των αστυνομικών δυνάμεων. Για παράδειγμα, τα δακρυγόνα μετακινήθηκαν ως χρήση από το στρατό στην αστυνομία τη δεκαετία του ’20. Τη δεκαετία του 1960, πρώην αξιωματικοί του στρατού έγραψαν τα πρώτα ευρέως χρησιμοποιημένα εγχειρίδια για τον έλεγχο ταραχών. Και πιο προσφάτως, ακουστικά όπλα, εξοπλισμός θωράκισης σώματος και τακτικές όπως η συρροή και η απαγωγή μετά τον στρατό χρησιμοποιούνται κι από τις αστυνομικές δυνάμεις.
Η βιομηχανία της εκπαίδευσης και των τακτικών είναι όσο μεγάλη είναι και η ίδια η βιομηχανία των όπλων. Από τη δεκαετία του 1990, με τη λήξη των εμπορικών περιορισμών και την ψηφιακή επικοινωνία, η βιομηχανία διεθνοποιείται όλο και περισσότερο. Η διεθνική ανταλλαγή «τεχνογνωσίας»- που εξακολουθεί να κυριαρχείται από τις ΗΠΑ- οδηγεί προς έναν πιο «σοφιστικές» έλεγχο των ταραχών.
Τουρκία. Διαδηλώσεις για το θάνατο του Berkin Elvan, του 15χρονου που χτυπήθηκε με το κάνιστρο δακρυγόνου. Φωτογραφία από τον Barbaros Kayan.
Γιατί οι κυβερνήσεις και έως ένα βαθμό, η κοινή γνώμη βλέπουν τα δακρυγόνα και κάποια άλλα «μη θανατηφόρα» ή «λιγότερο θανατηφόρα» όπλα ως αβλαβή ή ακόμα και ως «ανθρωπιστικές» μεθόδους ελέγχου του πλήθους;
Όταν μιλάνε για τα λιγότερο θανατηφόρα όπλα, ακούω πολλούς να λένε «τουλάχιστον δεν είναι αληθινές σφαίρες». Αλλά δεν είναι αυτό το πρόβλημα. Φυσικά, εάν ήμουν αντιμέτωπη με την επιλογή μεταξύ δακρυγόνων και πυροβόλων όπλων, θα επέλεγα τα δακρυγόνα. Το πραγματικό πρόβλημα είναι ότι η χρήση αυτών των λιγότερων θανατηφόρων όπλων στηρίζεται στην αντίληψη ότι είναι ένα ακίνδυνο φάρμακο όταν χρησιμοποιείται στη σωστή δόση. Αλλά στην πραγματικότητα, σημειώνονται πολλοί θάνατοι και τραυματισμοί από τα λιγότερο θανατηφόρα όπλα κάθε χρόνο. Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις έχουν ελάχιστα μελετηθεί και οι ψυχολογικές επιπτώσεις είναι άγνωστες.
Τα μη-θανατηφόρα όπλα αντιμετωπίζονται ως όπλο μόνο όταν υπάρχει άμεσο χτύπημα. Ακόμα και τότε όμως, για να επηρεαστεί η κοινή γνώμη πρέπει να είναι κάποιο σημαντικό πρόσωπο (πχ ένας δημοσιογράφος) ή κάποιος αθώος (πχ ένα παιδί) που αιμορραγεί.
Αυτή η «αορατότητα» κάνει όπλα όπως τα δακρυγόνα και οι χειροβομβίδες κρότου- των οποίων η βλάβη στα αυτιά και τα εσωτερικά όργανα δεν είναι ορατή- να φαίνονται αβλαβή. Εν μέρει, αυτές οι φυσικές ιδιότητες είναι που έχουν επιτρέψει τη διάθεση τους στην αγορά ως ανθρωπιστικής μορφής έλεγχος του πλήθος, σχεδόν 100 χρόνια τώρα.
Πολύ σημαντική είναι η ιστορία. Τις δεκαετίες του ’20 και του ’30, χρησιμοποιήθηκαν πολύ επιθετικές εκστρατείες για να δημιουργήσουν την εμπορική αγορά για τα αέρια πολέμου. Έμπαιναν διαφημίσεις στα περιοδικά για το εμπόριο, γράφονταν editorials, ζωντανές επιδείξεις, κυβερνητικό lobbying και καταστολή των αρνητικών επιστημονικών ευρημάτων. Ακόμα και το όνομα «δακρυγόνα» επιλέχθηκε επειδή ακούγεται αθώο. Δεν θα πουλούσε το ίδιο καλά μια συσκευή που θα προωθούνταν ως «προκαλούσα εμετό ή συσκευή πνιγμού για ψυχολογικά βασανιστήρια».
Η εταιρία Condor υπερασπίζεται την «ελεγχόμενη χρήση κλιμάκωσης της βίας, χωρίς παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» και η εταιρική ρητορική επιμένει στη «μη φονικότητα» των όπλων ελέγχου εξεγέρσεων. Όμως πως μπορείς να προστατεύεις τα ανθρώπινα δικαιώματα εκτοξεύονται χημικά όπλα τα οποία απαγορεύονται στον πόλεμο από τις διεθνείς συμβάσεις;
Ο λόγος που τα χημικά όπλα απαγορεύονται στον πόλεμο είναι για να σταματήσουν να χρησιμοποιούνται επιθετικά προκειμένου να προκαλέσουν σκόπιμα βλάβη. Στο Διεθνές Δίκαιο, «τα προϊόντα που ελέγχουν ταραχές» εξαιρούνται από την απαγόρευση, μια και μπορούν να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά, σε λιγότερο τοξικές μορφές, για την επιβολή του νόμου. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, δεν είναι αυτός ο τρόπος που συνήθως χρησιμοποιούνται οι χημικοί παράγοντες κατά των πολιτών.
Οι παράγοντες για τον έλεγχο των εξεγέρσεων πιο συχνά χρησιμοποιούνται για να καταστείλουν τα επικοινωνιακά δικαιώματα των πολιτών παρά για να σταματήσουν τις ταραχές αυτές καθαυτές. Στην πραγματικότητα, η χρήση του ελέγχου των ταραχών από τις δυνάμεις ασφαλείας έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί βίαιες ταραχές.
Επιπλέον, οι παράγοντες ελέγχου των ταραχών συχνά χρησιμοποιούνται επιθετικά από τις δυνάμεις ασφαλείας, αντί ως μορφή άμυνας. Το βλέπουμε κατ’επανάληψη στις διαδηλώσεις και στις φυλακές, σε όλο τον κόσμο, όπου εκτοξεύονται δακρυγόνα σε κλειστούς χώρους και πυροβολούνται άοπλοι από κοντινή απόσταση. Επίσης μαζί με τα καπνογόνα, τα δακρυγόνα και τις χειροβομβίδες κρότου, γίνεται ρίψη σφαιρών από καουτσούκ και πραγματικά πυρά, δημιουργώντας συνθήκες όμοιες με αυτές σε πόλεμο.
Για αυτό το λόγο τα λιγότερο θανατηφόρα όπλα πρέπει να αξιολογηθούν σε πραγματικές συνθήκες και όχι απλώς σε συνθήκες εργαστηρίου ή στα στρατόπεδα εκπαίδευσης.
