Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο VICE UK.
«Αν δεν καταλάβαινα την τύφλωση, θα με νικούσε». Αυτά είναι τα λόγια του διαπρεπούς θεολόγου John Hull, ο οποίος το 1980 έχασε την όρασή του και βυθίστηκε για μια ζωή στο απόλυτο σκοτάδι.
Videos by VICE
Λίγοι από εμάς καταλαβαίνουν την τύφλωση. Ακόμα κι όταν προσπαθούμε να φανταστούμε πώς είναι να είσαι τυφλός, μπορούμε να το κάνουμε μόνο σε σχέση με τον οπτικό κόσμο και όχι σε σχέση με έναν εντελώς ξεχωριστό κόσμο. Για πολλούς, η απόλυτη τύφλωση αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους φόβους μας. Το να ζούμε, δηλαδή, για πάντα μέσα στη νύχτα, χωρίς να μπορούμε να δούμε τους ανθρώπους και τα μέρη που αγαπάμε. Όταν ο John τυφλώθηκε στα 40 του, έπειτα από πολλές επεμβάσεις με τις οποίες προσπάθησε να σώσει την όρασή του, προσπάθησε να δώσει νόημα –και συνεπώς να κατανοήσει– την τύφλωσή του, κρατώντας ένα ημερολόγιο με ακουστικές καταχωρίσεις στο οποίο κατέγραφε την καινούργια του ζωή χωρίς όραση για τρία χρόνια. Αυτές οι ηχογραφήσεις τελικά έγιναν βιβλίο –το Touching the Rock–, το οποίο παραμένει μία από τις πιο εύγλωττες περιγραφές της τύφλωσης που έχουν γραφτεί ποτέ.
Το 2011, οι σκηνοθέτες James Spinney και Peter Middleton πήραν το ηχητικό ημερολόγιο του Hull και το έκαναν ταινία μικρού μήκους. Το Notes on Blindness έκανε πρεμιέρα στο φεστιβάλ Sundance το 2014 και εν συνεχεία κέρδισε ένα βραβείο Emmy. Τώρα, το δίδυμο έκανε το ηχητικό αρχείο του Hull ταινία μεγάλου μήκους, στην οποία χρησιμοποιούν σύγχρονες συνεντεύξεις του Hull και της γυναίκας του, Marilyn. Το αποτέλεσμα είναι μια συγκινητική και βαθιά προσωπική απεικόνιση της τύφλωσης, αντίστοιχη της οποίας δεν έχουμε ξαναδεί.
Μιλήσαμε με τον James και τον Pete για να μάθουμε περισσότερα για τη ζωή του John στο σκοτάδι και το πώς συμφιλιώθηκε με αυτή.
VICE: Το Notes on Blindness ξεκίνησε αρχικά ως ταινία μικρού μήκους. Τι σας έκανε να γυρίσετε και ταινία μεγάλου μήκους;
Pete: Πάντα ξέραμε ότι υπήρχε μια ιστορία μέσα σε όλο αυτό. Αλλά μας πήρε λίγο χρόνο να βρούμε έναν τρόπο να τη μεταφέρουμε στην οθόνη και να ερμηνεύσουμε το υλικό. Ο John κάνει ένα τόσο εσωτερικό ταξίδι μέσα στις αναμνήσεις και τα όνειρά του, που νιώθαμε ότι οι παραδοσιακές προσεγγίσεις στα ντοκιμαντέρ δεν ήταν κατάλληλες. Έτσι, αρχίσαμε να πειραματιζόμαστε με διαφορετικά στιλ και προσεγγίσεις. Πήραμε μεμονωμένα αποσπάσματα και αρχίσαμε να τα κάνουμε ταινίες μικρού μήκους. Η πρώτη κυκλοφόρησε το 2013 και είχε μόνο μία σκηνή στη βροχή, όπου εκείνος μιλάει για τον τρόπο με τον οποίο τα μοτίβα της βροχής δημιουργούν βάθος και είναι σαν ένα περίγραμμα γύρω από το περιβάλλον. Αυτό μας οδήγησε σε μια ταινία μεγάλου μήκους.
Επομένως η μεγάλου μήκους ήταν από την αρχή ο τελικός σας στόχος;
James: Ναι, διότι τα μικρά αποσπάσματα δίνουν απλώς μια μικρή γεύση από το ταξίδι του John. Αν και ξεκινά να γράφει το ημερολόγιο λόγω της επιθυμίας του να πενθήσει για τη χαμένη του όραση και τη ζωή που αφήνει πίσω του, η μεταμόρφωσή του μέσα στην περίοδο των τριών χρόνων και η τελική του απόφαση να μη ζει πλέον νοσταλγώντας τον ορατό κόσμο, αλλά σε αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «πραγματικότητα της τύφλωσης», ήταν κάτι που χρειαζόταν περισσότερο χρόνο για να αποτυπωθεί.
Αυτή ακριβώς η μεταμόρφωση είναι η ραχοκοκαλιά της ταινίας. Ως θεατής, παίρνεις πραγματικά μια αίσθηση του ταξιδιού του John. Στην αρχή με έπιασε κλειστοφοβία, αλλά στο τέλος ένιωσα την απελευθέρωση που βίωσε ο John.
James: Ο John πάντα δήλωνε ότι η δική του εμπειρία ήταν μόνο μία από τις εμπειρίες απώλειας της όρασης που βιώνουν οι άνθρωποι. Μόνο 5 % αυτών που είναι καταχωρισμένοι ως τυφλοί δεν μπορούν να αντιληφθούν καθόλου το φως και, για πολλούς ανθρώπους, η εμπειρία αυτή δεν είναι υποχρεωτικά τόσο αρνητική όσο για τον John. Ο ίδιος πέρασε αρχικά από ένα στάδιο εξαγνισμού, όμως στο τέλος του ημερολογίου του, όπως είπες, αποτυπώνεται μια αίσθηση συγκέντρωσης και διαύγειας, ειδικά στον τρόπο γραφής του, και ο ίδιος αμφιβάλλει αν αυτό θα ήταν δυνατό σε περίπτωση που έβρισκε το φως του.
Pete: Η περιγραφή που έδινε συχνά για την εμπειρία του κατά τα πρώτα τρία χρόνια ήταν ενός τυφλού ανθρώπου με το μυαλό ενός ανθρώπου που βλέπει. Μόνο όταν έμαθε να ζει απόλυτα ως τυφλός άρχισε να μπορεί να προχωρήσει στη ζωή του. Οι αναμνήσεις του είχαν αρχίσει να ξεθωριάζουν –ξεχνούσε τη μορφή της γυναίκας του και των παιδιών του– κι έτσι συνειδητά σταμάτησε να νοσταλγεί τη ζωή που είχε όταν μπορούσε να δει. Ήταν αυτή η απόφαση που οδήγησε στην άνθιση αυτού που εκείνος περιέγραψε ως «συνειδητή προσωπικότητα».
Ένιωσα ότι η ταινία αποκαλύπτει, επίσης, το ότι η τύφλωση εξακολουθεί να είναι ένα σιωπηλό ταμπού, ειδικά σε έναν κόσμο που είναι τόσο εξαρτημένος από την οπτική γλώσσα – κυριαρχεί η αίσθηση ότι οι άνθρωποι δεν ξέρουν πώς να αντιμετωπίσουν την τύφλωση.
James: Το ημερολόγιο του John είναι γεμάτο αποσπάσματα όπου αναλύει περιστατικά στα οποία νιώθει διακριτικά περιθωριοποιημένος όταν είναι παρόντα άτομα που μπορούν να δουν, εξετάζει τις μικρές εκείνες στιγμές κοινωνικής αμηχανίας, επιχειρεί να κατανοήσει πού έχουν τις ρίζες τους και πώς δημιουργήθηκαν. Ο John είχε συναίσθηση ότι η τύφλωση μπορούσε να προκαλέσει ταραχή ή σύγχυση σε ορισμένες κοινωνικές καταστάσεις, όπου οι άνθρωποι που βλέπουν αισθάνονται αμήχανα, περίεργα και νιώθουν αδέξιοι και αναίσθητοι όταν ο ίδιος είναι παρών. Κάποιες φορές, ο τρόπος γραφής του γίνεται διδακτικός, προτείνοντας τρόπους με τους οποίους μπορεί κάποιος να εξαλείψει αυτές τις καθημερινές στιγμές αμηχανίας.
Η πραγματικότητα όπως είναι, μέσα από το Newsletter του VICE Greece
Υπάρχει μια σκηνή όπου ένας από τους φίλους του John λέει: «Είναι λες και δεν θέλει να ξαναδεί». Φαίνεται πως δεν μπορούν να κατανοήσουν ότι έχει αποδεχτεί την κατάστασή του.
Pete: Ναι. Όμως για πολύ καιρό και ο John έλεγε ότι δεν θα αποδεχόταν την τύφλωσή του. Στην ταινία λέει: «Θα μάθαινα να ζω με την τύφλωση, αλλά ποτέ δεν θα την αποδεχόμουν». Είναι αρκετά πολύπλοκο αυτό το ζήτημα της αποδοχής. Όμως όσον αφορά τους άλλους ανθρώπους και τους φίλους, βγάζουμε ένα σωρό συμπεράσματα ως άνθρωποι που μπορούμε να δούμε, τα οποία οφείλουμε να αμφισβητήσουμε. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντική η αφήγηση στο πρώτο πρόσωπο. Ειδικά στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, όπου οι περισσότερες απεικονίσεις τυφλών γίνονται από συγγραφείς και σκηνοθέτες που μπορούν να δουν.
Πιστεύετε ότι απουσιάζουν οι ειλικρινείς απεικονίσεις της τύφλωσης στον πολιτισμό;
James: Πολύ συχνά οι τυφλοί χαρακτήρες λειτουργούν εν μέρει και ως μια μεταφορά. Ο John διερεύνησε τον τρόπο που έχει αποτυπωθεί η τύφλωση στον πολιτισμό, κάτι το οποίο ήταν τμήμα της διαδικασίας συμφιλίωσης με την ιδέα της τύφλωσης. Έψαξε να βρει τις συνδηλώσεις της λέξης «τύφλωση»˙ τις έννοιες-δίπολα του φωτός και του σκότους, της διορατικότητας και της άγνοιας. Αυτή η διχοτόμηση είναι βαθιά ριζωμένη στην οπτική κουλτούρα.
Ακόμα και το να κάνεις μια ταινία για την τύφλωση μοιάζει με αντίφαση. Η ταινία δίνει μια σκοτεινή και σκιερή αίσθηση – προσπαθούσα συνέχεια να δω κάτι παραπάνω. Αυτός ήταν ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο προσπαθήσατε να προσεγγίσετε το θέμα;
James: Όπως είπες, η ίδια η ταινία ως μέσο είναι κατά κάποιον τρόπο ένα παράδοξο και αυτό ήταν μια πρόκληση για εμάς. Αυτή η σκιερή προσέγγιση στον φωτισμό ήταν κάτι που εξελίξαμε μέσα στα χρόνια που κάναμε τις ταινίες μικρού μήκους μαζί με τον κινηματογραφιστή μας, Gerry Floyd. Το αρχικό concept ήταν να προσπαθήσουμε να χρησιμοποιήσουμε το λεγόμενο «αρνητικό γέμισμα», δηλαδή μεγάλες σκιερές επιφάνειες με ψήγματα φωτός, για να δημιουργήσουμε ένα ψυχολογικό κατά κάποιον τρόπο περιβάλλον. Προσπαθήσαμε να χρησιμοποιήσουμε το καδράρισμα και αποφύγαμε τα μακρινά πλάνα που θα έδιναν καλύτερη αίσθηση της γεωγραφίας της σκηνής, ενώ επιχειρήσαμε να αφήνουμε εκτός πλάνου τα μάτια, σαν ένα σχόλιο πάνω στην απώλεια της επικοινωνίας με τα μάτια.
Όταν σκεφτόμαστε πώς μπορεί να είναι να είσαι τυφλός, υπάρχουν πράγματα που είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι θα μας ήταν δύσκολο να αποχωριστούμε – το να μην μπορούμε να δούμε τα πρόσωπα των παιδιών μας ή του συντρόφου μας ίσως. Όμως έχω την αίσθηση ότι δεν ήταν αυτές οι απώλειες που επηρέασαν τόσο τον John.
Pete: Σε μία από τις πρώτες καταχωρίσεις στο ημερολόγιό του, ο John μιλάει για τις οπτικές αναμνήσεις του και είναι προσκολλημένος σ’ αυτές, όμως προς το τέλος του ημερολογίου μιλάει για το πώς πρέπει συνεχώς να θυμίζει στον εαυτό του ότι τα παιδιά του έχουν όντως πρόσωπο, αφού ο ίδιος έχει χάσει εντελώς αυτή την αίσθηση. Σχεδόν πρέπει να θυμίζει στον εαυτό του ότι ο ορατός κόσμος είναι υπαρκτός.
Κρατούσε ημερολόγιο μόνο για τρία χρόνια. Γιατί σταμάτησε;
Pete: Είπε ότι σταμάτησε να νιώθει την ανάγκη. Το ημερολόγιο γεννήθηκε από την ανάγκη του να κατανοήσει την τύφλωσή του, γιατί αν δεν το έκανε, θα καταστρεφόταν. Έβλεπε όμως ότι όλο και περισσότερο έφτανε σε ένα επίπεδο κατανόησης και γαλήνης. Όταν εστιάζουμε στην εμπειρία του John, πραγματικά ευχόμαστε να μπορούσε να είναι κοντά μας για να μιλήσει γι’ αυτό, γιατί πέθανε ενώ γυρίζαμε την ταινία και αυτό μας κάνει να αισθανόμαστε περίεργα που μιλάμε για εκείνον.
Ήταν μια δύσκολη στιγμή;
Pete: Ο θάνατός του ήταν ένα σοκ˙ συνέβη δυο βδομάδες αφότου αρχίσαμε τα γυρίσματα. Και η συνεργασία μας με τον John και τη Marilyn ήταν υπέροχη. Πηγαίναμε στο Birmingham να τους επισκεφτούμε ανά δύο μήνες. Ο John μιλούσε με κτητικότητα για το πρότζεκτ, αποκαλώντας το «η ταινία μας», γι’ αυτό και ήταν περίεργο να συνεχίσουμε χωρίς εκείνον και ευχόμαστε να ήταν κοντά μας, για να το γιορτάσει και να μιλήσει γι’ αυτήν.
Έχετε φτιάξει και ένα κομμάτι με εικονική πραγματικότητα, το οποίο θα συνοδεύσει την ταινία. Αυτό ήταν από την αρχή στο πλάνο;
James: Εν μέρει ήταν μια αντίδραση στο γεγονός ότι υπάρχει τόσο πλούσιο ακουστικό υλικό – ο John είχε ηχογραφήσει για 16 ώρες περίπου κι ξέραμε αυτομάτως ότι μόνο ένα ελάχιστο κομμάτι θα έμπαινε στην ταινία. Και αρκετό από αυτό το υλικό είναι εξαιρετικό.
Pete: Η εικονική πραγματικότητα εστιάζει στην αντίληψη και την αισθητηριακή εμπειρία που βίωσε ο John μετά την τύφλωση. Είναι μια διαδικασία χαρτογράφησης αυτού που ο John αποκαλεί «ακουστικό χώρο», το πώς, δηλαδή, τα μοτίβα του ήχου μπορούν να εισάγουν βάθος και λεπτομέρεια στο περιβάλλον γύρω του.
Πριν παρακολουθήσω την ταινία και ακούσω τον John να μιλάει, δεν είχα σκεφτεί ποτέ τον τρόπο με τον οποίο ο ήχος μπορεί να συμβάλει στην αντίληψη του περιβάλλοντα χώρου.
Pete: Ο John μιλάει για το πώς ο ήχος δίνει υπόσταση στους ανθρώπους και στους τόπους. Όταν δεν υπάρχει ήχος, ο κόσμος πεθαίνει. Αυτό ενέπνευσε το κομμάτι με την εικονική πραγματικότητα.
Υπάρχει κάτι συγκεκριμένο που ελπίζετε να κρατήσει ο κόσμος από αυτή την ταινία;
James: Για εμάς, το να μπορείς να κάνεις τους ανθρώπους να διεισδύσουν στο έργο του John είναι πολύ σημαντικό. Όταν διαβάσαμε το βιβλίο του John, ένα από τα πρώτα πράγματα που μας συνεπήραν ήταν το ότι σε έκανε να νιώθεις ότι οξύνεται η αντίληψη που έχεις για τις καθημερινές εμπειρίες.
Pete: Η Marilyn επισημαίνει ότι η ταινία, αν και πραγματεύεται την προσαρμογή του John στην τύφλωση, δεν αφορά μόνο την τύφλωση. Αφορά την απώλεια. Και τελικά, έχει να κάνει με την ερμηνεία της απώλειας ως αλλαγής. Αυτό είναι σημαντικό.
Περισσότερα από το VICE
Μια Γεύση από τον Άγνωστο Χειμώνα
Οι «Τρεις Εποχές» των Πρώην Χρηστών Ναρκωτικών
Όλα Όσα Θέλετε να Ξέρετε για τα Τατουάζ στο Πέος
