Een gesprek met de enige door de FBI opgeleide profiler van Nederland

Wie wel eens een aflevering van Criminal Minds heeft gezien weet zo'n beetje wat een profiler doet: op basis van talloze puzzelstukjes in een moord- of zedenzaak een profiel opstellen van de dader. Daarmee kan de politie vervolgens gerichter onderzoek doen. Profilers die zelf met wapens zwaaien en verdachten arresteren of neerschieten, zoals de FBI'ers op tv, heb je in Nederland niet echt.

Er loopt in ons land welgeteld één man rond die weet hoe het er bij de Amerikanen aan toegaat. Van 1990 tot 1991 werkte en woonde Carlo Schippers (59) een jaar op de FBI Academy in Quantico, in de staat Virginia. Meteen daarna werd de opleiding voor buitenlandse politiemensen geschrapt. Schippers is daarmee de eerste en enige Nederlander profiler die door de FBI werd opgeleid. Het lijkt mij ongeveer het spannendste beroep op aarde, en aangezien hij het hier eigenhandig op de kaart zette, zocht ik hem op in Driebergen.

VICE: Hoe bent u begonnen?
Carlo Schippers: Al als kind wilde ik, heel cliché, bij de politie. Op de middelbare school ging ik niet zo heel goed, dus solliciteerde ik op mijn achttiende bij de politie. In 1977 mocht ik in uniform de straat op in Amsterdam. Al vrij snel wist ik dat ik naar de recherche wilde, tussen '85 en '90 werkte ik voor Moordzaken.

Deden jullie toen al aan profiling?
In die periode ontstond net belangstelling voor de techniek van de FBI. De vraag was of daderprofilering hier ook bruikbaar was. We zijn toen met wat politiepsychologen en ervaren rechercheurs langs geweest in de VS en oordeelden van wel. Met een mooie brief van de Minister van Justitie vroegen we of iemand van de Nederlandse politie die opleiding kon doen. Dat mocht.

U werd gekozen. Waar kwam u terecht?
Het was spannend, ik was nog nooit naar de VS geweest. Bij de Academy kreeg ik een kamer met een bed en bureau. Als ik naar huis wilde bellen moest ik met een zak vol kwartjes naar de pay phone. Mijn groepje bestond uit zeven studenten. Overdag waren we ondergronds aan het werk, in het gebouw waar Jodie Foster met de lift naar beneden gaat in The Silence of the Lambs. Een voormalige bomkelder is dat. Dan had je de hele dag naar een moordzaak zitten kijken waarbij iemand in een winterlandschap om het leven was gebracht, en bleek het boven prachtig weer te zijn.

Een stukje profilen in Criminal Minds.

Hoe zagen uw dagen eruit?
We waren van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat met zaken bezig. Profilen is vooral gebaseerd op ervaring, al eerder dingen gezien hebben. De eerste drie maanden hebben we vooral gewerkt aan zaken die al opgelost waren. Droog oefenen. Daarna werden we ingedeeld als 'case agent'. Dan stuurde de politie in Indiana een moordzaak in en was het: "Alsjeblieft Schippers, die is voor jou." Alle informatie die de rechercheurs met ons deelden, werd van de eerste tot de laatste letter geanalyseerd en in de groep besproken. Waarom is dit gebeurd? Welke fantasie of gedachte had de dader bij het plegen van dit feit? Het profiel van de dader werd, voorzien van onze suggesties voor het onderzoek, teruggekoppeld aan de rechercheurs in Indiana. Daarmee konden zij weer heel gericht aan de slag.

Wat ging u doen toen u weer in Nederland terug was?
Ik werd bij de Centrale Dienst in Den Haag geplaatst. Voordat ik aan mijn eerste werkdag was begonnen, lagen er al verzoeken om bij rechercheteams te komen helpen. En dat is eigenlijk zo gebleven. Ik heb nog geen dag gedacht: wat zal ik vandaag eens gaan doen?

Is het werk erg veranderd?
Het aantal moorden is sindsdien behoorlijk gedaald, van rond de 250 naar zo'n 120 per jaar, maar het werkgebied is uitgebreid. Naast moord- en zedenzaken doen we nu ook bedreiging en jihadisme. Ik doe het al lang niet meer alleen, mijn team bestaat inmiddels uit tien recherchepsychologen. Daarnaast heeft elke politie-eenheid er ook nog twee, dus in totaal zijn er meer dan dertig. Dat is allemaal voortgekomen uit één avontuur in 1990-1991.

Is profilen in Nederland anders dan in Amerika?
Ik vroeg me een tijd lang af of de verschillen niet te groot zouden zijn, of datgene wat daar werkt hier ook zou werken. Maar bepaald gedrag is overal in de wereld hetzelfde. Als je hier een serieverkrachter oppakt, ergens in Amerika neerzet en hem even de tijd geeft om te wennen aan de omgeving, dan zou niemand kunnen zeggen: dit is zo'n rare verkrachter, die moet wel uit Nederland komen.

Criminelen bezitten iets universeels dus. Waar heeft dat mee te maken?
Met de afwijkingen of stoornissen in iemands persoonlijkheid. Denk aan mensen die antisociaal zijn of narcistische trekken hebben. Daarnaast heeft het vaak te maken met fantasieën over seksualiteit, vaak in de jeugd ontstaan, vooral in combinatie met zaken als controle, macht en geweld. Als die elementen bij elkaar komen heb je óf een rücksichtslose CEO die als een topkerel wordt beschouwd, óf een potentiële serieverkrachter of seriemoordenaar.

Hoe gaat dat opstellen van een daderprofiel precies?
Een oude zaak: een 73-jarige man zonder crimineel verleden is om het leven gebracht in zijn café. Hij heeft breuken in zijn gezicht en een groot aantal messteken. In eerste instantie gaat de politie de plaats delict vastleggen en onderzoeken. Als de zaak vorm begint te krijgen, komt er een telefoontje of we mee willen kijken. Dan gaan we met alle partijen – een tactisch rechercheur, een technisch rechercheur en soms ook de officier van justitie – in een ruimte zitten en beginnen we gewoon bij het begin. Millimeter voor millimeter door het onderzoek heen. Wie is het slachtoffer? Is hij getrouwd, heeft hij een partner en kinderen? Had hij veel vrienden? Wat deed hij in z'n vrije tijd? Overal kan een potentieel motief liggen. We kijken naar foto's van het letsel. Er is een verschil tussen iemand één keer steken of, zoals in dit geval, 164 keer.

Op een gegeven moment ontstaat er een totaalbeeld. Ondertussen draait de machine op volle toeren en probeer je te reconstrueren wat er nou eigenlijk gebeurd is en waarom. Het maken van een daderprofiel is pas de volgende stap. Wij hebben het onderzoeksteam een beschrijving gegeven van een aantal van de eigenschappen die de dader waarschijnlijk zou hebben.

Zoals?
Als je een slachtoffer hebt met zoveel letsel, is er een dikke kans dat de dader niet alleen op die ene dag in zijn leven als een idioot tekeer is gegaan. Dus het is iemand met een kort lontje die waarschijnlijk eerder gewelddadig is geweest, bijvoorbeeld tegen vriendinnen. In deze zaak was er een auto gezien die in het dorp niet thuishoorde. Het merk en een gedeelte van het kenteken waren bekend. 1853 auto's voldeden. Vervolgens zijn die rechercheurs van al die 1853 auto's de eigenaars gaan natrekken, of ze eerder met de politie in aanraking waren gekomen en waarvoor. Degenen met de meeste overeenkomende eigenschappen zijn nader onderzocht. Op een gegeven moment belt de teamleider: "Hé Carlo, we hebben 'm! Hij voldeed zo goed aan jullie beschrijving dat we hem maar gelijk zijn gaan onderzoeken." Ze hadden een recente ex-vriendin gevonden. Toen ze aanbelden deed die meteen haar rok omhoog om de gehechte steekwonden in haar been te laten zien.

Wat was het motief?
De dader wilde geld wisselen om te kunnen spelen op een gokautomaat. Het slachtoffer weigerde. Bij de rechtbank voerde de dader aan dat hij door het slachtoffer seksueel benaderd zou zijn. Hoe dan ook, hij heeft in detail bekend dat hij het slachtoffer om het leven heeft gebracht en daar ging het ons om. De oorzaak: een combinatie van drugsgebruik en de verkeerde persoonlijkheidseigenschappen.

Bent u nog wel eens geschokt?
Soms vraag ik me af: waar is de grens? Ik heb vrijwel alles gezien, van pasgeboren baby's tot mensen van 90. Van een schoon, vers lijk met één heel klein gaatje tot een lichaam in stukken en brokken met duizenden maden. Als je niet tegen dode mensen kunt, moet je dit werk niet doen. Het is voor mij niet tante Marie of ome Kees, het is het slachtoffer van een misdrijf. Toen ik bij Moordzaken werkte vond ik de sectietafel heel interessant. Daar zag je letterlijk wat er gebeurd was. De gedachte is dan: hoe kan ons dit helpen? Niet: wat zal dat arme mens geleden hebben.

Kunt u het profilen 'uitzetten' of gaat dat altijd door?
Met alles wat ik heb geleerd en aan ervaring heb opgedaan, kijk ik wel anders naar de wereld dan de gemiddelde burger. De kunst is natuurlijk om het niet zodanig de overhand te laten krijgen dat je helemaal paranoïde door het leven gaat. Als je geen lol meer kunt hebben omdat je in iedereen een potentiële seriemoordenaar ziet, dan word je gek.

Zijn mensen voorzichtig met wat ze u op verjaardagen vertellen?
Dat zou kunnen, maar ik ben me er niet van bewust, haha. Het is niet nodig, want ik zal het niet tegen ze gebruiken. Ik weet dat er heel veel belangstelling en fascinatie voor ons werk is. We proberen de mystiek er wat vanaf te halen. Het is grotendeels een kantoorbaan. We bestuderen dossiers, hebben besprekingen. In Criminal Minds gaan ze met het vliegtuig, wij komen gewoon met de Volkswagen Polo over de A12. En doen er drie uur over omdat het hartstikke druk is op de weg.

Bedankt voor dit gesprek!