Wat we van een deathfluencer kunnen leren over omgaan met de dood

De dood was bijna onzichtbaar, tot de coronacrisis losbarstte. Waar sterven in sommige culturen wordt omarmd als deel van het bestaan (denk aan de Mexicaanse feestdag Día de los Muertos), stoppen wij het liever weg. Maar het virus dwingt ons om de dood weer in de ogen te kijken: niemand is er immers immuun voor.

Omdat we hier dus wel wat hulp bij kunnen gebruiken, vroeg ik de Nederlandse ‘deathfluencer’ Claudia Crobatia (36) om advies. Claudia is schrijver en oprichter van death awareness-platform A Course in Dying, waar ze al vijf jaar begraafplaatsen recenseert en markante kunstenaars spreekt over de dood.

Haar initiatief begon serieuze vormen aan te nemen toen ze een clip voor Marco Borsato regisseerde. Het nummer, Breng me naar het water, werd een uitvaarthit. En toen ze na de opnames over een begraafplaats wandelde, wakkerde dat iets in haar aan: ze besloot fulltime aan haar platform over de dood te werken.

Voor haar ‘cemetery reviews’ vlogt en blogt ze over begraafplaatsen in binnen- en buitenland, waaronder het Hollywood Forever in Los Angeles. Claudia wil het cliché dat begraafplaatsen macaber zijn doorbreken en de dood laten zien voor wat het is: geen angstaanjagende nachtmerrie, maar een unieke ervaring — net als het leven zelf.

Onlangs lanceerde ze een zevendelige online cursus waarin je leert om je angst voor de dood te ontrafelen. Eind januari start ze ook een Nederlands platform over de dood.

Claudia geeft vijf tips om onze doodsangst te sussen – of, op z'n minst, draaglijker te maken.

“Wanneer je accepteert dat je op een dag echt gaat sterven, kun je onderzoeken wat het voor jou betekent. Door na te denken over je eigen ervaringen met de dood en je huidige kijk op het levenseinde, begint doodgaan minder abstract te voelen, en daardoor ook minder angstaanjagend.

Zelf ben ik nooit bang geweest voor de dood an sich. Het mystieke eraan heeft mij altijd aangetrokken: wat staat ons precies te wachten wanneer we sterven? Nu is het niet zo dat ik sta te springen om te mogen sterven, integendeel; ik wil nog heel veel doen in dit leven. Maar als de dood zich op dit moment zou aankondigen, zou ik me eraan overgeven.

Nadenken over je eigen sterfelijkheid is zo oud als de mensheid. Het Latijnse spreekwoord memento mori, ofwel ‘bedenk dat je sterfelijk bent’, inspireerde Romeinse filosofen en kunstenaars (zoals Seneca, Marcus Aurelius en Epictetus, red.) om in hun werk op de menselijke eindigheid te reflecteren.

Maar in onze huidige westerse samenleving is deze trend een stille dood gestorven. Enerzijds door de modernisering van de zorg, die ons de omgang met stervenden uit handen heeft genomen. Anderzijds door de secularisatie, waardoor we geen religieuze rouwrituelen meer hebben. Zoals de rituelen rondom het stervensproces, om de stervende te begeleiden, en de verzorging van het lichaam van de overledene. Maar ook rituelen waarmee nabestaanden hun rouw zichtbaar konden maken, zoals rouwkledij.

De death awareness-beweging, waar ik deel van uitmaak, wil dit veranderen door een persoonlijke manier van omgaan met de dood te ontwikkelen. Je bewust worden van je eigen sterfelijkheid is hierbij de eerste stap.

Hoe? Tijdens een ‘death meditation’ kun je de meest optimale versie van je eigen dood visualiseren. Online zijn hier allerlei geleide meditaties voor te vinden. In mijn nieuwe cursus vraag ik je eerst om de locatie voor je te zien waarin je zal sterven. Ben je thuis of begeef je je buiten in een prachtig landschap? Zit er iemand naast je, of ben je alleen? Door je laatste momenten op aarde als vredig, kalm en sereen te visualiseren, kun je je angst voor de dood beetje bij beetje verlichten.

Zelf zou ik graag op een mooie plek in de natuur willen sterven, in een houten boshuis omringd door bomen. Ik hoop dat ik de transitie van het leven naar de dood bewust mee mag maken, als mijn lichaam dat toelaat. In volledige overgave.”

“Wanneer je zelf ziek wordt en niet meer lang te leven hebt, of wanneer een geliefde hier doorheen gaat, komt er veel op je af. Wat ik in mijn omgeving veel zie, is ontkenning: het helemaal niet over de dood willen hebben. En dat begrijp ik, want erover praten is moeilijk en brengt veel angst en verdriet naar boven. Maar juist door het er wel over te hebben en dóór die zware emoties te gaan, kun je deze transformeren.

Toen mijn vader op 83-jarige leeftijd in het ziekenhuis overleed, zat ik naast hem. Ik hield zijn hand vast en zei dat hij naar een plek van ultieme vrijheid zou gaan. Dat het oké was om het leven los te laten. En dat ik zo ontzettend veel van hem hield. Wat dat proces me ook leerde, is hoe belangrijk het is om respectvol om te gaan met iemands dood en deze niet te ontkennen. Iemands levenseinde erkennen en er deel van uitmaken is immens waardevol voor de stervende: diegene kan het leven hierdoor makkelijker loslaten. En als je het jezelf toestaat om door die pijn heen te gaan, kan het juist een mooie ervaring zijn. 

Praten lucht op, geeft helderheid en biedt perspectief. Niet alleen als iemand in je omgeving terminaal ziek of stervende is en je geconfronteerd wordt met de dood, maar ook als je gezond bent en niemand op sterven ligt. Met familie en vrienden praten over je gedachten over de dood kan erg inspirerend zijn. Wie weet hebben je ouders wel een heel eigenzinnig idee over leven na de dood. Of heeft je partner het scenario voor zijn, haar of hun uitvaart al helemaal uitgewerkt – inclusief live-muziek en bijzondere locatie.

Neem ook eens de tijd om je eigen sterfplan op te stellen. Gewoon, omdat het kan. En omdat de dood voor ieder mens net zo persoonlijk is als het leven zelf. Welk nummer móet er gespeeld worden? Welke kleding wil je dragen? Wil je gecremeerd worden, of heb je liever een ‘groene’ uitvaart waarbij je je lichaam laat composteren? In mijn sterfplan staat bijvoorbeeld dat ik begraven wil worden op mijn lievelingsbegraafplaats Westerveld in Driehuis. Ik wil een levensgrote zwarte Egyptische kat als grafsteen. Mijn naam mag erbij, verder hoeft er niets op te staan. Een statement piece!

Schrijf alles op wat jij belangrijk vindt. Zet je wensen op papier en deel ze met een paar dierbaren. Geef ze wel eerst even een heads-up: leg uit waarom je je plan deelt, zodat ze er niet door overvallen worden en het verkeerde idee krijgen.”

“Besef dat de dood doodnormaal is. Makkelijker gezegd dan gedaan, right? Toch is het zo: de dood hoort bij het leven, en ieder mens zal sterven. Hoe jouw einde zich uiteindelijk zal voltrekken weet je pas zodra het gebeurt. Probeer te achterhalen waarom je zo bang bent voor de dood, waar je precies bang voor bent. Is het de manier waarop je zal komen te sterven? Ben je bang dat je zal aftakelen of lijden? Of is het juist de angst om niet langer te bestaan en uiteindelijk vergeten te worden?

Angst voor de dood heeft over het algemeen te maken met het verleden of met de toekomst. Het kan veroorzaakt worden door een trauma, zoals het zien sterven van een familielid, door vooruit te lopen op wat komen gaat — of, erger, door te doemdenken. Vaak dienen deze gedachten je niet en verloopt de werkelijkheid toch anders dan je voorspelt. Dus bedenk je dit: aan het uiteindelijke einde van het leven valt niets te doen, maar waar je wél invloed op hebt is hoe je leeft, in het hier en nu.”

“Zoek de dood op. Door er meer over te leren raak je er automatisch vertrouwder mee. Zo kun je op een mooie dag bijvoorbeeld wandelen door de dichtstbijzijnde begraafplaats. Je vindt er prachtige grafmonumenten en een schat aan geschiedenis.

Een tip: zoek vooraf op of er bekende mensen liggen begraven. Dat zijn vaak interessante en bijzondere grafmonumenten. Zelf stuitte ik, tijdens een recente cemetery review van een oude begraafplaats in Gouda, op het graf van de geheime dochter van de Chileense dichter Pablo Neruda. Dat is een verdrietig verhaal: omdat het meisje met een waterhoofd geboren werd, deed Neruda afstand van haar en haar moeder.

Maar ik kom vaak ook grappige en bijzondere graven tegen. Op Westerveld vond ik bijvoorbeeld een graf zonder sterfdatum. Nu komt het wel vaker voor dat er op familiegraven alvast namen van levende familieleden worden bijgeschreven. Maar op deze grafsteen stond alleen maar de naam van een man, met daaronder een ludiek gedicht over zijn voorkeur om niet gecremeerd maar begraven te worden. Uiteindelijk wist ik hem op te sporen en erover te interviewen. Hij was erg nuchter over zijn beslissing – zijn eigen graf heeft hij zelfs al tweemaal bezocht.

Begraafplaatsen zijn ook de ideale plek om je eigen gedachten over de dood te onderzoeken. Zoek je meer verdieping, dan bestaan er talloze goede boeken over de dood. Zoals het werk van de Amerikaanse denker Ernest Becker, over doodsontkenning. Of de prachtige boeken van Paul Koudounaris die doodsculturen over heel de wereld in kaart brengt. Zo tekent hij een schril contrast tussen onze angstige benadering, en hoe mensen in de Indonesische regio Toraja doodleuk ieder jaar hun gemummificeerde grootouders uit het graf tillen om ze te herdenken.

Ik merk wel dat de dood nu weer opleeft als thema: vorig jaar verschenen er opmerkelijk veel nieuwe dood-gerelateerde boeken, films, podcasts en kunstprojecten. Door de coronacrisis en de wereldwijde, collectieve death scare zoeken veel mensen naar een manier om hun angst voor de dood te uiten, denk ik.”

“De realisatie dat de dood onontkoombaar is, verandert je kijk op het leven. Daar zit voor mij ook de schoonheid van zowel de dood als de eindigheid van ons aardse bestaan: het feit dat het niet eindeloos doorgaat.

Als je het concept van onsterfelijkheid onderzoekt, bij mythische wezens als vampieren bijvoorbeeld, dan zie je dat er uiteindelijk vaak een bepaald gevoel van zinloosheid ontstaat. Zoals in de film Interview with the Vampire. Daarin wordt hoofdpersonage Louis [gespeeld door Brad Pitt, red.] door zijn onsterfelijkheid en macht tot wanhoop gedreven. Zou onsterfelijkheid het ware toppunt van existentiële eenzaamheid zijn, vanwege de uitzichtloosheid van de eeuwigheid?

Omdat een gemiddeld mensenleven zo’n tachtig jaar duurt, denken we goed na over wat we met ons leven willen doen. De eindigheid geeft contrast aan onze dagen: het geluk dat wij, als stervelingen, ervaren is zoveel sterker omdat het er nu is – en het er niet meer zal zijn wanneer we overlijden. Dus vier het leven. Wacht niet te lang met de dingen die je graag wilt doen. En wees niet bang om je eigen sterfelijkheid te omarmen. Het betekent alleen maar dat je, net als iedereen, mens bent.”

Hier lees je meer over de online cursus van Claudia Crobatia, Get Ahead of Death: learn to confront your own mortality. Haar Nederlandse platform met podcast, Als de dood, verschijnt eind januari.