Activisme op Instagram: de dubbele impact op mentale gezondheid

Toen Corps Cools* (32 jaar) haar insta-account in maart 2019 lanceerde, hoopte ze een tekort aan perspectieven op dik zijn aan te kaarten. “Mijn idee was eigenlijk gewoon om een bibliotheek vol coole dingen te maken over wat anderen deden tegen en zeiden over dikke mensen,” legt ze uit. “Ik was al enkele jaren geïnteresseerd in het onderwerp, maar vond het enorm moeilijk om er info over te vinden. Ik voelde me ook gewoon niet comfortabel bij wat er allemaal over in de media verscheen.”

Drie-en-een-half jaar later heeft haar account bijna 150 posts en meer dan 30.000 volgers. Het project is een belangrijk onderdeel geworden van Fat activisme, Corps Cools wordt zelfs soms gevraagd door magazines en uitgeverijen als experte. Maar naast uitnodigingen om te spreken voor een publiek, is ze ook een morele steun geworden voor de velen die haar online volgen. Door haar aanwezigheid werd haar inbox al gauw overspoeld door DM’s. “Ik denk dat als je iets te zeggen hebt waarin mensen zich kunnen herkennen, ze sneller durven hun verhaal te delen met je,” voegt ze toe. “Heel wat mensen vertellen me dat, voor ze mijn account ontdekten, geen besef hadden van hun leed.”

Doordat heel wat accounts gezien werden als referentiepunten, werden ze meer en meer gezien als vertrouwenspersonen waar iemand zijn persoonlijk verhaal kwijt kan, zonder dat die daar noodzakelijk in gespecialiseerd zijn. Zonder echt bevoegd te zijn om iemand te helpen, noch de emotionele sterkte om er zelf mee te dealen. 

In tegenstelling tot Corps Cools, startte het Paye Ton Tournage account met het specifieke doel verhalen van seksueel misbruik en seksisme in de filmindustrie te verzamelen. Alice Godart (29), co-creator van de pagina, wordt soms geconfronteerd met een tweeledige situatie: ze leest en deelt zowel de getuigenissen die haar frustreren, maar geeft ook juridisch advies - een aspect waar ze zich eigenlijk niet zo comfortabel bij voelt, zeker omdat ze niet noodzakelijk het rechtssysteem nog vertrouwt. “Ik besef dat het niet aan ons is om politieke acties te ondernemen, dat is niet onze plaats,” vertelt ze. “Wat wij doen is getuigenissen samenbrengen, en dat kent zijn grenzen.”

Alice was amper 25 jaar en net afgestudeerd toen ze haar account opstartte. Ze was niet psychologisch voorbereid om met de verhalen en hulpkreten te om te gaan. “In het begin was het best wel zwaar want ik kon zomaar getuigenissen ontvangen over verkrachting en aanranding,” legt ze uit. Ze vertelt dat voor sommige slachtoffers haar pagina precies “hun enige hoop” was. Door haar rol in het account, heeft ze ook sterke banden opgebouwd met de slachtoffers die haar contacteren. “Ik ben vaak bang dat ik iets verkeerd ga doen, of dat ik ze niet vertel wat ze moeten horen,” vertrouwt ze ons toe. “Voor hen is het een beetje een afhankelijkheidsrelatie. Ze sturen me soms berichten in de kleine uurtjes, dringend op zoek naar steun. Het is niet gemakkelijk om te weten wat er aan de andere kant van het scherm aan de hand is, iemand kan in een noodsituatie zitten, soms middenin een zelfmoordpoging, of enorm wanhopig zijn.” 

Deze Instagramaccounts kunnen een veilige plek zijn om iemand iets toe te vertrouwen, en, zoals Alice en Corps Cools erop wijzen, wordt de meerderheid van de feedback en berichten wel als positief en toejuichend ontvangen. Maar wanneer je herhaaldelijk gewelddadige en traumatische getuigenissen leest kan dat wel serieuze gevolgen hebben voor de lezer. 

Volgens Lauraline Michel (28) van het feministische, artistieke en activistische collectief OXO, is het probleem van compassiemoeheid en empathische stress - ook wel gekend als secundaire of plaatsvervangende trauma - nog te onbekend. Hoewel deze aandoening kan worden vermeden door online activisten “is het een risico waar je rekening mee moet houden als je werkt in een zorgsector,” vertelt ze. Deze empathische stress kan het wereldbeeld van zij die ermee kampen serieus aantasten. Door vaak in aanraking te komen met tragische en traumatische persoonlijke verhalen, kan de luisteraar moeilijkheden ervaren om nog hoop te koesteren of zelfs een positief zelfvertrouwen te behouden. “Mensen die dagelijks geconfronteerd worden met traumatische verhalen kunnen op de duur dezelfde fysieke symptomen gaan ervaren als de getraumatiseerde mensen die ze proberen te helpen,” voegt Lauraline toe. 

“Het kan soms echt gewelddadig zijn,” vertelt Barbara* (34), zij is de persoon achter het account D’ou, een plaats voor "feministische tirades over het laatste seksistische nieuws”. “Ik ben me ervan bewust dat wanneer iemand mij een persoonlijk verhaal toevertrouwt dat mogelijks gewelddadig was, het niet altijd gemakkelijk is om te weten wat je ermee moet aanvangen, welke afstand ik moet nemen om ermee om te kunnen gaan.”

Het OXO collectief - in samenwerking met VZW FemmesProd en sociaal werker/supervisor Frédérique Bribosia - organiseert gratis trainingen en toezichten om meer aandacht te vestigen op het gevaar van empathische stress. “Ik besefte vooral dat mijn vrijwilligerswerk een aparte job is, en dat het maar normaal is dat ik het niet op m’n eentje aan kan,” vertrouwt Alice ons toe. Ze nam al eens deel aan een van deze toezichten. Vandaag deelt ze het werk van het account met drie andere vrouwen: Clara, Laurine en Nina. De meerderheid van de activisten die deelnemen aan de OXO sessies zijn vrouwen. Voor OXO is die genderspecifieke visie van cruciaal belang omdat “vrouwen meer kans hebben in de zorgsector - die vaak onderschat wordt - terecht te komen, en door deze hulprelatie met hun volgers, is er het gevaar om persoonlijke trauma’s te herleven en her-activeren,” legt Lauraline uit. 

Door dit specifieke aspect, kan empathische stress symptomen veroorzaken die verschillend zijn van een burnout - of zelfs een activistenburnout - wat beter gekend is en waar dus ook meer begrip voor is. “Een burnout is gelinkt aan te veel werk,” benadrukt Lauraline. “Het heeft niet noodzakelijk enkel gevolgen voor mensen binnen de zorgsector. En over het algemeen zullen de symptomen enorm verminderen als je je niet langer op je werkplek begeeft. Het verschil met empathische stress is dat het doorbloedt naar de private sfeer. Wanneer je dagelijks met zo’n soort verhalen in contact komt, kunnen die wel eens in je hoofd blijven spoken tot het punt dat je niet meer kan genieten van een avondje. Er is iets dat ervoor zorgt dat de stress diep gelinkt wordt aan de verhalen die ze zo vaak horen.”

Naast de gevolgen van een archief te vormen van soms enorm wrede verhalen, is er ook de stress die komt kijken bij de activiteit zelf. Corps Cools geeft toe dat ze er constant mee bezig is. “Ik was vroeger helemaal niet vaak aanwezig op socialemedia; nu zit ik er constant op, vanaf ik wakker ben,” geeft ze toe. “Wanneer ik de app open doe heb ik meteen een heleboel notificaties, ik voel de stress onmiddellijk opkomen, gepaard met een plotse angst voor teveel geweld. Ik heb altijd een knoop in m’n maag erdoor; ik voel me verplicht om de comments te checken om te zien of een van de posts een vlaag van haat over zich heen krijgt. Ik voel me altijd zo gespannen. Ik ben veel meer achterdochtig dan toen ik ermee begon.” Barbara kaart dit ook aan, ze vertelt over het risico prooi te vallen aan de te lakse beleidsregels van Instagram rond haat: “Er is altijd het gevaar van een raid, intimidatie, bedreigingen uit mannelijke hoeken of zo’n dingen. Dat komt ook met een extra lading mentale druk.”

Bovenop de afhankelijkheid, actiegroepen van reagerende partijen en enkele technische parameters, is er de vage regel van het algoritme, iets wat ook enorm veel energie vraagt om mee te onderhandelen. Clara* (36) is de maker van het account Racisme Invisible, zij legt het uit als volgt: “De nogal verduisterde werking van het algoritme en de willekeurigheid van shadow bans, zijn enorme obstakels voor het werk van activisten. De content dat het meeste reach heeft zijn lichthartige of virale video’s, dat gaat ten koste van teksten en al zeker de meer geëngageerde … Wat ik het meeste haat aan Instagram is Instagram zelf.” 

Het is ook belangrijk om te melden dat wat Instagram verwijdert of censureert vaak het resultaat is van belangrijk en vakoverschrijdend werk; research, analyse, een ritme voor het onderhouden van publicaties - en dat allemaal, natuurlijk, onbetaald. “Het is voor ons allen vrijwilligerswerk naast onze verschillende activiteiten binnen de filmindustrie,” vertelt Alice. “Dus doen we dat telkens in onze vrije tijd of op ons werk. Ik heb al vaker een pauze genomen van mijn job om met een situatie te dealen of om aan de telefoon te hangen met een advocaat of journalist.”

Toen de coronapandemie ons trof in 2020, organiseerde Fatima-Zogra Ait El Maâti (26) - oprichter van het feministische Imazi Reine project - online evenementen. Dit was voor haar een kantelpunt dat zorgde voor een grotere outreach, maar het maakte haar taak ook zoveel complexer en vergde veel energie, waardoor ze aan zichzelf als creator begon te twijfelen. “Imazi Reine was niet mijn job, het was iets dat ik met liefde en toewijding deed,” vertelt ze. “Het is niet normaal dat je 4 of 5 uur per dag bezig bent om de online community te onderhouden. Ik werd niet betaald om community manager te zijn voor een zogenaamde activistische pagina dat winst maakte.”

Fatima-Zohra besliste een tijdje geleden haar online activisme stop te zetten om een ander type project te overwegen. “Ik denk dat een tafel met 10 mensen die nood hebben aan een gesprek meer goed kan doen dan een post met 3000 likes op Imazi. Beiden kunnen tegelijkertijd bestaan, maar ik denk niet dat ik nog het type persoon ben die tijd online wil investeren.”

Of het nu deels komt door de empathische stress of de stress als gevolg van de accountactiviteiten zelf, dit verlangen om Instagram te verlaten - of op z’n minst meer gevarieerde aanpakken te proberen - is iets dat anderen ook aankaartten. Alice geeft toe dat ze best vermoeid is door haar online activiteit. “Ik geloof niet echt meer in acties op socialemedia,” zegt ze. “Ik denk dat er tot op een zeker punt echt veel kracht in zat. Maar nu is het gewoon een opeenhoping, zoals met #MeToo, BalanceTonBar … Deze bewegingen hebben een zekere logica in hun ontstaansmoment, maar vanaf het punt dat we overweldigd raken door de getuigenissen krijgen we de indruk dat we ze al eens gelezen hebben.” 

Alice geeft toe dat ze denk dat haar pagina niet echt nog nuttig is; de verhalen blijven maar komen. “Ik weet niet of het nog veel nut heeft ze te posten,” zegt ze. “Als iemand geïnteresseerd is in het onderwerp, kunnen ze de verhalen hier vinden. Instagram is een snel en toegankelijke manier om mensen te bereiken en een netwerk van steun op te bouwen, alsook aandacht te trekken naar een onderwerp, maar het is zo gemakkelijk om verloren te lopen en vast te zitten.” Tegelijkertijd erkent ze wel dat virtuele wegen zoals deze gemakkelijker tot concrete resultaten kunnen leiden: “Je haalt veel meer voldoening uit socialemedia en de getuigenissen kun je veel directer delen dan een project waar je vier jaar hard aan werkt en toch maar weinig funding voor krijgt.”

“Soms voel ik alsof er grote golven van woede door de sociale netwerkplatformen gaan die uiteindelijk geen weg vinden naar de echte wereld,” gaat Corps Cools verder. Naast haar account, richtte ze ook een vereniging op ‘Fat Friendly’, waarvoor ze een website en app creëerde met een kaart en lijst van alle toegankelijke plekken voor dikke mensen. De vereniging voorziet ook training en organiseert meetings. “Zonder dat zou ik het al lang hebben opgegeven,” voegt ze toe. “Dat is ook gewoon het probleem met het internet: alles is zo individueel, je hebt een account en je zit er alleen achter. Het collectief is belangrijk. Ik heb zo de indruk dat, bijvoorbeeld, de vakbond hun traditionele manieren van actie behoudt omdat het meer resultaten oplevert en meer bereikt dan wij kunnen. Toch,” zegt ze, “verspreidde het idee van posters tegelijkertijd via de netwerken. Het zorgde ervoor dat heel wat mensen begonnen posters te maken, anderen te ontmoeten en naar protesten gingen wat ze voorheen nooit hadden gedaan.” 

Desondanks Fatima-Zohra die Instagram verliet of Corps Cool die toegaf het zelfde idee te hebben, startte Nabil Sheikh Hassan (35) nog maar recent met posts op z’n persoonlijke account, afgelopen maart. Nabil komt van een meer traditionele activistische achtergrond, hij werkte lang voor de vakbond. De focus van zijn posts zijn ook wat anders, hij probeert vooral te praten over socio-economische en politieke problemen - hij wordt ook niet meegezogen in de persoonlijke verhalen van zijn volgers. Hij vindt dat sociale media en straatactie hand in hand moeten gaan: “Het is niet omdat je een grote groep mensen achter je hebt dat er verandering zal komen. De klimaatcrisis heeft activisten met miljoenen volgers; doet de overheid er iets aan? Neen. Dus eigenlijk, zolang mensen geen dingen in de fik steken en geen actie voeren zal die zaak er niet op vooruitgaan. Maar dat stopt ons niet om iets te doen op socialemedia. Mensen hebben een virtuele identiteit naast hun echte leven, dus Instagram is gewoon nog een plek om mensen te sprokkelen.”

Alice voegt daaraan toe, “Ik vind niet dat activist op Instagram een job moet zijn. Helaas moeten we het toch doen. Maar ik denk dat het toch niet lang meer zal duren. Instagram is onleefbaar geworden; er is teveel reclame, het algoritme discrimineert…”

De meeste van de gecontacteerde accounts benadrukken een gevoel van institutionele leegheid. “De noodzaak om gehoord en begrepen te worden die naar voor komt bij de volgers van mijn account, toont een gebrek aan middelen in onze maatschappij,” klaagt Corps Cools aan. “Er is een onmiskenbaar tekort aan middelen en ruimte voor de bevolking,” voegt Clara van Racisme Invisible toe. “Institutioneel gesproken is er een zwart gat. Mensen weten niet waar ze terecht kunnen en ik weet niet waarheen ze te sturen.”

“Binnen het systeem van activisten zijn er vaak geen steunende structuren, noch geld; maar het zijn wel deze activisten die moeten compenseren voor de tekorten van de staat ten opzichte van het probleem van geweld en de gevolgen ervan,” legt Lauraline uit. “Geweld, of dat nu eenmaal of herhaaldelijk is - seksistisch, grossofobisch, racistisch, economisch etc. - wordt helemaal niet beschouwd als een prioriteit. Dus, bij afwezigheid van een onderzoek op institutioneel niveau, hoe kunnen wij ervoor zorgen dat de steun niet enkel komt vanuit educatieve en activistische accounts op socialemedia?

Mentale gezondheid stigmatiseren is een probleem geworden dat ook een belangrijke rol speelt. Het kan moeilijk zijn om ons comfortabel genoeg te voelen om onze persoonlijke kringen of een specialist in vertrouwen te nemen. Soms nog meer zelfs met de institutionele oplossingen die we voorgeschoteld krijgen in geval van agressie, zoals het juridische systeem of de politie. “Slachtoffers worden zo slecht behandeld,” zegt Barbara. “het is al verdomd moeilijk om geloofd te worden.”

Er bestaan zeker toegankelijke zorgzame oplossingen zoals medische huizen of gesubsidieerde diensten zoals SAS (Dienst voor geestelijke gezondheidszorg erkend door de Franse Gemeenschapscommissie), maar we moeten ook realistisch blijven, deze ruimtes zijn te algemeen voor mensen met specifieke noden. “Psychiaters en psychologen zouden veel toegankelijker moeten zijn en mee zijn met het onderwerp van dik-zijn, bijvoorbeeld,” zegt Corps Cools - die ons ook vertelt dat sommige educatieve accounts uiteindelijk zelf medische specialisten informeren. 

Dankzij de institutionele tekortkomingen, startten enkele van deze activisten hun eigen initiatieven, zoals Alice. Teleurgesteld door de moeilijkheden die ze ondervond om Brusselse slachtoffers te helpen, startte ze haar eigen praatgroep voor seksueel geweld. “Paye Ton Tournage heeft me geholpen om te doen wat ik voor ogen had,” zet ze. “Omdat ik het zelf ook heb meegemaakt, weet ik wat de situatie voor slachtoffers kan verbeteren, en dat zijn praatgroepen.” Corps Cools wil ook graag het gat dichten met Fat Friendly: “de visie op lange termijn met deze nonprofit is om een steunend gemeenschapscentrum op te richten voor dikke mensen.” En Fatima-Zohra, zij kreeg zonet de sleutels voor een workshop waar ze een safe space kan creëren voor de verschillende communities - feministisch en queer - waarmee ze in contact staat.

In de tussentijd is er deze onthutsende vaststelling dat institutionele tekortkomingen openbaren: voor sommigen zijn deze Instagramaccounts - beheerd door ongekwalificeerde vrijwilligers die het werk eigenlijk niet allemaal op zich alleen kunnen nemen - het enige hulpmiddel. Alice vat alles mooi samen: “zelfs al willen we alles doen, moeten we het herdefiniëren: ik ben geen psycholoog voor deze slachtoffers. Ik verzamel hun getuigenissen. Dat is alles en dat is al veel.” 

Corps Cools weet dat ze op een dag zal stoppen met Instagram. Maar van tijd tot tijd krijgt ze berichtjes die haar attenderen op het belang van haar acties - die houden haar in een eindeloze vicieuze cirkel vast: “Recent nog had ik echt het verlangen om de socialemedia te verlaten en een oudere vrouw vertelde me dat ze opgesloten zat thuis, dat ze niemand nog zag en dat mijn posts lezen een geweldig ding was in haar leven.” Een van de dingen die de vrouw haar vertelde, was dat ze voor het eerst in haar leven eindelijk de moed had om naar het zwembad te gaan. “Dat was voor haar een enorme stap vooruit,” vertelt Corps Cools. “Als wat ik doe ook maar één iemand kan helpen, dan geeft dat me moed.” 

*De namen zijn bekend bij de redactie.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.