Die keer dat de schoonmakers van de UCL hun baas hebben ontslagen

Je baas ontslaan. Je hebt er misschien al van gedroomd, en de schoonmakers van de Katholieke Universiteit van Leuven deden dat ook. Dat deden ze in 1975 na een staking door de vakbond. Ze besloten om de verticale en hiërarchische manier van werken achterwege te laten. Om dat te kunnen doen, startten ze de coöperatie Le Balai Libéré, waardoor de tussenpersoon van de werkgever en de uitbesteding van de schoonmaak aan een derde partij, wegvallen. Binnen de organisatie - waar ze allemaal eigenaar van waren - werkte het personeel allemaal volgens een zelfmanagementsysteem dat wederzijds respect, solidariteit en trots op hun werk combineerde. Het werk werd intern verdeeld door de mensen die het ook uitvoeren. De middelen werden gedeeld, lonen verhoogd en beter verdeeld (door het achterwege laten van de baas). 

Destijds was het - desondanks deze manier van werken steeds vaker voorkwam - een experiment. UCL begon daarom ook dit avantgardistische systeem te steunen als het ware een openlucht labo. Maar in 1990, na vijftien jaar goede en loyale dienstverlening, veranderde de unief van gedachten en beëindigde het contract met Le Balai Libéré, daarna deed ze een oproep voor een openbare uitbesteding. Dat zorgde voor een terugkeer naar werk in onderaanneming en een opeenvolging van verschillende bedrijven. 

Dit paradoxale avontuur is vele jaren onzichtbaar gebleven. Coline Grando, de regisseur van de documentaire Le Balai Libéré, écoutez cette histoire que l’on m’a racontée die op 1 mei 2023 wordt gepubliceerd, studeerde zelf aan UCLouvain maar kende dit stukje geschiedenis van de instelling helemaal niet. Meer nog, de poetsers die momenteel op campus werken, kenden dit verhaal ook niet, tot de regisseur ze benaderde omtrent dit project.

Om het verhaal van deze vijftien absoluut utopische jaren uiteen te zetten, gaat Coline Grado enkele personen uit de groep gaan opzoeken, met name de vegers en de vakbondsmensen, om terug te komen op de sleutelmomenten van Le Balai Libéré, van een onverwachte staking tot de aankondiging van het ontslag van de directeur. In de film worden de getuigenissen bijgestaan door enkele audiovisuele archieven, zoals die van de activistische schoonmakers: “dank u wel, chef, salut, we gaan veel beter werken zonder u.” 

Maar de regisseur ging verder dan enkel herinneringen vastleggen uit het gouden tijdperk. “Ik wilde meer dan een verslag maken van Le Balai Libéré, ik wilde dat het weerklank vond in het heden,” zegt ze. Daarvoor organiseerde ze ontmoetingen tussen verschillende generaties schoonmakers, vakbondsleden en administratief personeel. De gesprekken vinden plaats in de lokalen en auditoria van de universiteit, wat doet denken dat het schoonmaakpersoneel de werkruimte probeert terug te winnen. Het publiek wordt ook symbolisch uitgenodigd: de documentaire toont het technische team en de backstage van de opnames in real time, waardoor de vierde muur wordt doorbroken. Coline Grando verschijnt zelf voor de camera's, dat doet ze vooral om de protagonisten aan elkaar voor te stellen.

Tijdens de debatten, stellen de discussies de haalbaarheid van hetzelfde soort initiatief in het heden in vraag. Hoewel iedereen het model bewondert, worden de ontmoetingen vaak doordrongen met dezelfde discours: “Zo’n project zou vandaag moeilijk in te voeren zijn.” Daarop antwoordt de voormalige federale secretaris van het CSC Raymond Coumont (degene die de tekst van het ontslag voorstelde aan de schoonmakers, en vervolgens aan de baas) niet zonder terug te denken aan een beroemde zin van Mark Twain “ze wisten niet dat het onmogelijk was, dus deden ze het.”

Het optreden van de vakbondsman toont het belang aan van radicale actie, vooral in noodsituaties waarin diplomatie en onderhandelingen niet meer volstaan. Wat de aard van de strijdmiddelen betreft, sluit Raymond Coumont de mogelijkheid van geweld niet uit. Integendeel, hij wijst op het geïnstitutionaliseerde geweld van een systeem en zijn dominerende relaties en hekelt daarmee de absurditeit van het demoniseren van gewelddadig activisme tegenover dergelijke situaties van onrecht en gevaar: "De grootste veranderingen zijn bereikt door geweld, omdat dat de enige manier is die de mensen met macht begrijpen. Het is geen keuze, het is wat er gebeurt als de maatschappij disfunctioneel is en mensen het onrecht dat hen aangedaan wordt niet kunnen verdragen.”

Voor Coline Grando ligt het bijzondere van het verhaal ook in de concrete dimensie ervan. Hoewel zij erkent dat vandaag de dag “de tijd hebben om na te denken over wat werk is, hoe het anders te doen... op zich al een voorrecht is,” toont het geval van Le Balai Libéré een eigen beheer dat zijn kracht rechtstreeks in de schoonmakers vindt, en herinnert aan de libertaire en anarchistische avonturen van het begin van de 20e eeuw, die rechtstreeks door de arbeiders- en volksklasse werden bedacht en beleefd.

Het is ook belangrijk op te merken dat de schoonmakers van Le Balai Libéré vóór het avontuur grotendeels niet bij een vakbond waren aangesloten. Hun politisering werd geconsolideerd door de praktijk en vervolgens door het grote aantal vergaderingen over de ervaringen met eigen beheer, waardoor een groep vrouwelijke schoonmakers een plaats en een stem kreeg in een overwegend mannelijk en intellectueel politiek klimaat.

In de gesprekken tussen de generaties, worden ook de veranderingen in de aard van de arbeid vernoemd, met de inwerking van de grote leitmotieven van het kapitalistische systeem: liberalisering, output, productiviteit, efficiëntie, rationalisering. Het werk wordt “industrieel, zoals in een fabriek,” waarbij management voorrang geeft aan kwantiteit boven de kwaliteit van de schoonmaak, waardoor de werknemers de vruchten van hun werk - namelijk de voldoening van het goed uitgevoerde werk - niet meer kunnen plukken. Een schoonmaakster vergeleek het tempo en de eisen van haar huidige baan met die van een zorgassistente, iets wat zij enkele jaren eerder had gedaan. 

Met het oog op winst is het huidige personeel geïsoleerd: elk van hen brengt vaak de hele dag door zonder elkaar - de collega’s - te zien. De gevolgen van dit isolement zijn nefast: de schoonmakers kennen elkaar niet en gaan dus ook niet met elkaar om. Zelfs de vakbonden hebben het vertrouwen van de werknemers verloren. Moe van het gebrek aan zichtbare resultaten van de afgevaardigden - die op hun beurt het gebrek aan betrokkenheid van de betrokken werknemers betreuren. De meerderheid kan het zich eenvoudigweg niet veroorloven om te staken. Het is een vicieuze cirkel waarvan de tandwielen perfect lijken afgesteld te zijn, gemaakt om elk alternatief initiatief in de kiem te smoren.

De marxistische sociale klassentheorie is hier van belang: als de schoonmakers in de jaren 70 een echte groep vormden, met een gemeenschappelijke visie, affecten en belangen, dan hebben de veranderingen in de arbeidsomstandigheden het collectieve denken onderbroken. Het isolement van het personeel verhindert de vorming van een volwaardige klasse en bijgevolg haar mobilisatie en de verdediging van haar belangen. De situatie van de schoonmakers is hiervan een duidelijke illustratie, zodanig dat na de intergenerationele bijeenkomst van de vakbondswerkers de absolute prioriteit eenvoudig is: bijeenkomsten organiseren, een dialoog tot stand brengen, opnieuw banden aanknopen om de groep te consolideren. Zoals Raymond Coumont opmerkt: “solidariteit is iets dat wordt opgebouwd.”

Het is in deze momenten van verbondenheid dat de kracht van de documentaire ligt: door een verhaal in opbouw voor te stellen wordt een gevoel van hoop in de beelden gevoed. In het huidige klimaat, verscheurd tussen eco-angst en min of meer veralgemeend pessimisme, zijn de motiverende perspectieven meer dan welkom. De toespraken van de ex-unionisten werken op hun gesprekspartners als de horens van krijgers op het moreel van de troepen. Om Sun Tzu te citeren: “Een land waarvan het leger hulpeloos is en een vertrouwenscrisis doormaakt, zal het slachtoffer worden van pogingen tot ondermijning door zijn rivalen; dit is de betekenis van het spreekwoord: verwarring en wanorde in een leger bieden de tegenstander de overwinning.”

Om de denkpistes die Le Balai libéré van Coline Grando opent over de toekomst van zelfbeheer en democratie op het werk te verdiepen en te diversifiëren, kunt u terecht op nosfuturs.net, de transmediale documentaire site van het CVB, die een archipel van creaties in verschillende vormen over het thema "Werk, morgen?" Na deel 1, gewijd aan de atomisering van werknemers, onderzoekt deel 2 de collectieve reorganisatie en de betekenis van werk: wordt #licencietonpatron het motto van de werknemers van morgen?

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.