Na fossiele subsidies is het de beurt aan zuivelsubsidies om gesloopt te worden

Het zweet breekt de Nederlandse journalist Katz Laszlo uit als ze voor het melkschap staat in de supermarkt. Klimaatbewust als ze is, wil ze graag een goede keuze maken. Maar welke melk heeft nou de minste klimaatimpact? Waarom is dat zo moeilijk uit te zoeken? En hoe gaat het eigenlijk met Oatly, het havermelkmerk waarvan de CEO in reclames zong een vuist te willen maken tegen de zuivelindustrie?

Laszlo gaat op onderzoek uit in de driedelige podcast The Europeans: The Oatly Chronicles. Het is een nogal grimmige reis langs de opkomst van Oatly, de plantaardige melkindustrie, de wooncrisis, de bestaanszekerheidscrisis, de klimaatcrisis en ‘groen’ kapitalisme. Luister naar deze journalistieke parel, vooral nu, net voor de verkiezingen. 

De belangrijkste openbaring wat mij betreft: ze legt uit hoe de EU de zuivelindustrie in stand houdt en laat groeien door miljardensubsidies, terwijl er maar met enkele miljoenen wordt geïnvesteerd in plantaardige alternatieven. Een behoorlijke puinhoop, want de zuivelindustrie, die wordt gedomineerd door een handjevol multinationals als Campina, Unilever en Nestlé, heeft een gigantische klimaatimpact – die de komende jaren alleen maar groter zal worden.

De groeiende zuivelindustrie is ook nog ‘ns ruk voor hardwerkende boeren. Ze moeten meer produceren, en houden maar een paar cent winst van elke liter melk over, want de rest gaat naar de industrie en supermarkten eromheen. Tegelijkertijd worden boeren beteugeld door de politiek (die dus elk jaar, ik zeg het nog maar even, miljardensubsidies van ons belastinggeld uitkeert aan de zuivelindustrie om, onder andere, melk hypergoedkoop te houden). Een soort zuivelkoortsdroom, zo lijkt het.

Onze politici hebben het over de energietransitie en het oplossen van de stikstofcrisis om onze klimaatdoelen te kunnen halen. Maar waar blijven de alarmbellen over ons voedselsysteem, en de voedseltransitie die erbij hoort? Ik bel Katz om te vragen wat ze heeft geleerd over de allesomvattende impact van zuivel, en we praten over oplossingen. Ik verklap alvast: haver is het nieuwe goud. 

VICE: Ha Katz, we weten allemaal dat vlees niet duurzaam is, maar zuivel is dus net zo erg, of zelfs erger?
Katz Laszlo: Ja, voor zuivel heb je natuurlijk ook dieren nodig, en dieren hebben land en water nodig, moeten geboren worden, opgroeien, en verzorgd en gevoerd worden voordat ze melk kunnen produceren. Dat is heel energie-intensief. Ik schrok tijdens mijn onderzoek van hoeveel land eigenlijk nodig is om zuivel te produceren. We hebben 1 procent van al het land in de wereld in gebruik voor dorpen en steden, en 26 procent van het land op de wereld voor veeteelt en de zuivelindustrie. En dat is niet alleen de koe die je in het weiland ziet, dat zijn ook alle verborgen hectares, dus het land dat wordt gebruikt om voer te produceren. Denk aan de sojaplantages in Brazilië en de VS, en de ontbossing die daarvoor nodig is. Voor het maken van een kilo kaas is 10 liter melk nodig, dus dat is 10 keer meer klimaatimpact. Een ander probleem dat de zuivelindustrie veroorzaakt is bodem- en watervervuiling.

99 procent van het water in Nederland is in slechte staat, en dat heeft dus, naast andere uitstootfactoren, ook te maken met de zuivelindustrie?Kort gezegd: de rivieren kunnen, onder andere, de enorme hoeveelheid mest van het vee niet aan. Het ecosysteem van de rivieren wordt uit balans gebracht. 

De waterschapsbelasting gaat flink omhoog, omdat het verontreinigen van water nou eenmaal veel geld kost. Het teveel aan koeien heeft dus zelfs invloed op de portemonnee van huishoudens. Ergens is dat krom, omdat ons belastinggeld wordt gebruikt voor subsidies, en vervolgens draaien we ook nog ‘ns op voor de vervuiling die wordt veroorzaakt?
Los van of je wel of geen zuivel eet: we hebben er allemaal last van. We zitten al lang in deze stikstofcrisis, en er zijn radicale politieke beslissingen gemaakt, tot het punt dat het bouwen van huizen wordt platgelegd. Maar Nederland is een van de grootste zuivelconsumenten op aarde. Juist in deze crisis kan je veel impact maken door minder zuivel te eten, of te kiezen voor een plantaardig alternatief. Het betekent allemaal minder stikstofuitstoot. Ik vind het opvallend dat er geen politieke handreiking is naar burgers, zo van: er is iets dat je kan doen om een heel groot verschil te maken. 

Als je alleen al koemelk zou vervangen door haver- of sojamelk draag je dus al veel bij?
De klimaatimpact van havermelk is maar een fractie van de impact van melk. Ik vond dat persoonlijk nogal een opluchting, omdat ik me zo vaak machteloos voel. 

Het gesprek over voedsel is emotioneel geworden, melk en kaas zijn natuurlijk onderdeel van onze cultuur, vooral in Europa. Maar als we daar goed geïnformeerde wetenschappelijke informatie aan zouden kunnen toevoegen, zou je kunnen zeggen: ja, het is emotioneel, en dat hoeven we ook niet los te laten, maar we kunnen een hoop winnen als we met z’n allen minder zuivel zouden gaan eten.

Het klinkt als een simpele oplossing, en later gaan we het nog even hebben over de (belachelijke) prijs van haver- en sojamelk, maar eerst: het idee bestaat dat sojamelk ook niet superduurzaam is. 
De klimaatimpact van soja is eigenlijk heel laag, samen met haver de laagste van de hele plantaardige industrie. Soja heeft een slechte naam gekregen omdat het voor veel ontbossing zorgt in de Amazone, maar de soja die daar wordt verbouwd wordt voor negentig procent gebruikt als veevoer. Dus als je soja-ontbossing wil voorkomen is een van de beste dingen die je kan doen stoppen met zuivel drinken.

Het is ergens zo verwarrend, want als je in de supermarkt loopt denk je: ah, nou best veel plantaardige melk, best wat vleesvervangers, we gaan de goeie kant op! Maar ondertussen groeit de zuivelindustrie gestaag.
Ja, dat vind ik ook schokkend. We hebben natuurlijk ook best een gezellig beeld van een koe die melk maakt, en gelukkig door een weiland hupst. Maar koeien worden elk jaar opnieuw zwanger gemaakt. De kalfjes, voor wie de melk eigenlijk is bedoeld, worden weggehaald en geslacht. Ook de werkomstandigheden in slachthuizen zijn erbarmelijk, je wordt weinig betaald en er is weinig zorg voor werknemers.

 Onze melkvervangers zijn trouwens vrij sterk, maar er is nog een boel werk te doen op het kaasfront. We hebben niet heel goede kaasvervangers, de technologie is er nog niet voor.

De zuivelindustrie zal toch ook wel een flinke vinger in de pap hebben in het tegenhouden van dat soort nieuwe technologieën. 
Ik ben dus vuistdiep in de opkomst van Oatly gedoken, de havermelkproducent, en al heel vroeg in hun ontwikkeling hadden ze even een samenwerking met Danone. Maar die wilde Oatly niet adverteren als zuivelvervanger, omdat ze natuurlijk ook zuivel verkopen. Er is, logischerwijs, een spanningsveld: veel vegan kaas en melk wordt gemaakt door bedrijven die ook melk en kaas maken, dus de motivatie om melk en kaas definitief te vervangen is er niet. 

Maar plantaardige melkproducenten blijken ook niet heilig: Oatly verkoopt bijna 60 procent van hun haverresidu als varkensvoer. 

Het andere probleem: de zuivelindustrie krijgt duizelingwekkende hoeveelheden subsidie van de EU. Ze investeren miljarden in vlees en zuivel, en maar enkele miljoenen in de plantaardige industrie. Je zou kunnen zeggen: je zou minstens zoveel, zo niet alle subsidie voor zuivel moeten verplaatsen naar de ontwikkeling voor betere zuivelvervanging, om de klimaatcrisis te kunnen beteugelen. 

Die miljardensubsidies lijken me moeilijk te rijmen met de ernst van de klimaatcrisis, en de mate waarin overheden toeteren over dat we écht stappen moeten nemen. 
Dat kan ik ook niet precies verklaren. Een tijdje geleden was er binnen de Europese politiek een voorstel om plantaardige melk ook gratis beschikbaar te maken op Europese scholen, zoals melk dat vaak is. Het argument om dat te doen was niet alleen klimaattechnisch, maar vooral om lactose-intolerante kinderen een alternatief te bieden. Dat voorstel werd verworpen. Het ligt zo ontzettend gevoelig.

We weten allemaal dat fossiele brandstof slecht is voor onze planeet. Hoe kan het nou dat we het zo weinig hebben over de impact van de zuivelindustrie?
Ik vind echt dat zowel de media als politici daarin gefaald hebben. Als burger is het zó moeilijk om te begrijpen wat nou de meeste impact heeft op klimaatverandering, en wat we kunnen doen om een steentje bij te dragen. Veel van de focus ligt op energie, maar ik denk dat we de rol van voedsel zwaar onderschatten. We hebben het er echt veel te weinig over als je bedenkt hoeveel impact het heeft. 

Het is ook vreemd dat melk zo goedkoop is, als je ziet wat er voor nodig is om een pak melk te maken. Dat maakt het ook moeilijker, lijkt me, voor de plantaardige industrie om goedkoper te worden.
Sommige boeren zeggen, en daar hebben ze helemaal gelijk in: consumenten betalen eigenlijk helemaal niks voor een product dat heel veel werk, tijd en voedsel kost. Als de kosten dat zouden reflecteren, dan zouden we nog maar heel weinig zuivel kunnen eten en drinken, want dan hadden we het niet kunnen betalen. Er is bewijs dat plantaardige producten eigenlijk veel minder zouden moeten kosten dan ze doen, omdat het veel sneller en effectiever te maken is. 

Het plan van de regering is om een limonadetaks te heffen op frisdranken, en havermelk is daar niet van uitgezonderd. Het product wordt duurder, en het verschil met koemelk nog groter.
Je kan je afvragen hoe de wereld eruit gaat zien als er eerlijke prijzen zouden worden gehanteerd, en er zou worden geprijsd op klimaatimpact. Dan zou een pak melk tien keer zo duur zijn, en ons voedselpatroon zou er heel anders uitzien. 

Het tegenargument van de zuivel- of vleesindustrie is, en daar hoor je Caroline van der Plas, lijsttrekker van de BBB, ook campagne op voeren: de bevolking groeit, we moeten al die mensen kunnen voeden. Ze beroepen zich op het in stand houden van voedselzekerheid. Zonder de vlees- en zuivelindustrie zouden we in grote problemen komen. Wat is daar nou van waar?
We zijn het allemaal met elkaar eens dat er genoeg eten moet zijn, en dat dat een hoge prioriteit is. Maar je kan beargumenteren waarom het systeem van de zuivelindustrie niet duurzaam is. Juist plantaardig voedsel kun je sneller, efficiënter en met minder landgebruik en energie produceren. Op die manier kan je de groeiende bevolking tegemoetkomen. Maar dan moeten we wel meer plantaardig gaan eten. Bovendien: rijke landen zijn koplopers in zuivelconsumptie, we exporteren vooral naar buurlanden, en hier in Europa zullen we niet zo snel voedseltekorten hebben.

Het is dus logischer om in te zetten op een efficiënte en snelle manier van voedselproductie, in plaats van het logge en energievretende vlees- en zuivelproces. 
De zuivelindustrie heeft enorm veel macht, ook in de politiek, het is de meest gesubsidieerde vorm van agricultuur. De industrie investeert veel in lobby om mensen te laten geloven, bijvoorbeeld, dat je niet genoeg eiwitten binnenkrijgt als je geen zuivel eet. Maar dat is bewezen niet waar.

De politiek zou ons ook meer tegemoet kunnen komen met meer subsidies om plantaardige producten goedkoper te maken. 
Zeker. Ik denk ook dat bedrijven ervoor kunnen kiezen om meer plantaardige zuivelproducten te maken. Als dat op gang komt, dan komt er steeds meer concurrentie binnen de plantaardige zuivelindustrie, waardoor het ook goedkoper wordt. Want als we willen dat haver- en sojamelk een groot onderdeel worden van onze voedseltransitie, moeten we ervoor zorgen dat een havercappuccino niet alleen voor de elite is. Uiteindelijk, om echt impact te kunnen maken, moet haver- of sojamelk goedkoper worden dan melk. 

Bij Ikea bijvoorbeeld, verkoopt de plantaardige variant van het ijs beter dan de zuivelvariant, omdat ze het, bewust, goedkoper hebben gemaakt. Die prijsprikkel geeft snel resultaat. 

We hebben in Nederland met succes gedemonstreerd om fossiele subsidies af te schaffen, weliswaar gebeurt dat nu stapsgewijs. Moeten we niet ook de straat op om korte metten te maken met zuivelsubsidies?George Monbiot, de bekendste klimaatjournalist ter wereld, zegt: subsidies voor zuivel is net zo erg als fossiele subsidies. Ik denk wel dat we een serieus gesprek moeten voeren over de prioriteiten van onze overheid. We zitten middenin een heftige, urgente klimaatcrisis, maar ook een bestaanszekerheidscrisis waarin mensen moeite hebben om rond te komen. Willen we echt zoveel investeren in een industrie die een enorme hoeveelheid land en middelen gebruikt met een immense CO2-voetafdruk, die we vervolgens subsidiëren van belastinggeld om het goedkoop te houden, terwijl het alternatief minstens zo voedzaam is, en sneller, schoner, goedkoper en efficiënter te verbouwen is? 

Het is lastig, want we kunnen de boeren ook niet zomaar in de steek laten, dus er moet wel een realistisch alternatief komen. Dat begint ook bij een eerlijke prijs voor zuivelproducten en minder macht van supermarkten. En als burger kunnen we beginnen om te laten zien dat wij ook bereid zijn te veranderen, door meer plantaardige producten te gaan eten. Hoe ik mijn boodschappen doe vind ik ook een vorm van stemmen, om te laten zien: ik wil dit product liever dan het andere product. 

Caroline van der Plas benadrukt keer op keer dat klimaatverandering bij kiezers op dit moment geen rol speelt.
Uit onderzoek blijkt dat 75 procent van alle Europeanen vindt dat overheden niet genoeg doen aan klimaatverandering. Dat is gigantisch, een hele grote meerderheid. Dus ook tijdens deze verkiezingen kunnen we laten zien dat we dit belangrijk vinden. 

Dankje, Katz!