Als je het Groningse dorpje Godlinze vanuit het westen binnenrijdt, is Antoinette Hertsenberg de eerste persoon die je tegenkomt. Haar gezicht staat op twee grote borden op de oprijlaan van een blokvormig marmeren pand aan de rand van het dorp. Onderschrift: “TROS RADAR BEDRIEGT DE KIJKER”.
Was getekend: Bruno Santanera, uitvinder van de BioStabil 2000, een magnetische hanger die een betere gezondheid belooft. Zijn enorme protestborden in chocoladeletters misstaan in het verder doodkalme Godlinze, een in de kruin van Nederland gelegen dorp met slechts 265 inwoners.
Videos by VICE
Om dit te begrijpen, moeten we dertien jaar terug in de tijd. In het jaar 2004 ben ik een middelbare scholier met een overschot aan tussenuren, waarin ik meestal naar huis ga om voor de tv tosti’s te eten. Veel soeps wordt er overdag niet uitgezonden. Als je de repetitieve clipjes op TMF en belspelletjes met Gigi Ravelli zat bent, zap je vanzelf naar Tel Sell.
Het thuiswinkelkanaal wordt dat jaar overspoeld door reclamespotjes voor de BioStabil 2000. Samen met presentatrice Tineke de Nooij prijst Santanera de BioStabil aan als instrument om het lichaam met magnetisme ‘in balans te brengen’.
Santanera maakt dan al jaren magneethangers: Tineke Interviewde hem er in 1992 al over.
Ik raak gefascineerd door de BioStabil-spotjes. In een followup-filmpje interviewt De Nooij een tochtig terras vol pensionado’s in Zeewolde. Benauwdheid, stress, hoofdpijn, hoge bloeddruk – elk kwaaltje blijkt de kleine BioStabil te kunnen opslokken. De filmpjes zijn tegelijk kneuterig en listig (de Reclame Code Commissie bestempelde ze als misleidend).
De BioStabil is een enorme hype: op het hoogtepunt worden er dagelijks vierhonderd besteld. BN’ers als Gerard Joling en Imca Marina lopen ermee rond en na veertien maanden wordt de grens van 250.000 verkochte hangers gepasseerd. Maar dan krijgt Antoinette Hertsenberg er lucht van – vandaar die borden. Met haar programma TROS Rader serveert ze de hanger genadeloos af. Santanera’s handel implodeert en de Italiaan reageert woedend. Er volgen rechtszaken in 2005 en 2012, die hij allebei verliest.
Hij laat het er niet bij. In 2016 laat hij anderhalf miljoen (!) anti-TROS-folders verspreiden. Ook laat hij een anti-TROS-documentaire maken, inclusief versies in het Engels, Duits, Spaans en Italiaans. Dit voorjaar kondigt hij opnieuw een rechtszaak aan (zie RTV Noord). Nummer drie.
Ik ben gefascineerd door het fanatisme waarmee de oude Santanera (hij is inmiddels tachtig) op een zaak die verloren lijkt blijft inbeuken. Een Motherboard-collega en ik vragen we of we mogen langskomen in Godlinze. Na tweeënhalf uur rijden lopen we over zijn oprijlaan, langs marmer letters in het gras (‘Santanera’), langs vlaggen van Groningen en Italië en langs de drie knoeperds van protestborden. Als we het kantoor binnenstappen kijkt Antoinette ons fronsend na.
We zijn te vroeg, er is nog niemand. In het midden van de ruimte staat een metershoge eikenhouten preekstoel. Aan de wanden hangen tientallen zwart-witfoto’s en krantenartikelen over met name de BioStabil. In de vensterbank zien we een soort berg van aan elkaar klevende zwarte magneten, die ook in de BioStabil zitten.
Het meest in het oog springen de duizenden brieven, waarvoor vijf tafels nodig zijn om ze uit te stallen. Het zijn stuk voor stuk dankbetuigingen van kopers van de BioStabil. (Veel van de naar eigen zeggen meer dan 26.000 brieven staan ook online. De meest obscure ‘genezingen’ kom je tegen, tot vaginale pijnen aan toe.)
Na een minuut komt Santanera de hoek om. Roze overhemd, gouden BioStabil, glimlach. Ik schud de hand van het Tel Sell-fenomeen uit mijn tussenuren en we gaan zitten onder de preekstoel.
We vragen waarom hij voor de derde keer een rechtszaak begint. “Straks word ik oud en heb ik niks bereikt,” legt hij in roestig Nederlands uit. Hij wil koste wat het kost de aandacht vestigen op zijn kant van het verhaal. Het ‘echte verhaal’. Want de media hebben de boel volgens hem verdraaid. “Ik heb maar één woord in mijn hart: de waarheid,” zegt hij. “Ik heb met de BioStabil een bliksemafleider gevonden voor de mens. U zegt: dat kan niet, ik zeg: dat kan wel. Het is niet te bewijzen, maar ik bewijs het op mijn manier.”
Santanera zegt dat de reguliere zorg al magnetisme toepast, waar hij niet geheel ongelijk in heeft. Maar voor de werking van de BioStabil is geen wetenschappelijk bewijs, geeft hij toe. Liever wijst hij op de 26.000 bedankbrieven om hem heen: die zouden zwaarder wegen. Toch streeft hij fanatiek naar wetenschappelijke erkenning.
In 2009 betaalde hij VU-onderzoekster Anne Marie Plass veertigduizend euro om op privétitel een welwillend rapport over de BioStabil te schrijven. Plass trok zich later terug, maar Santanera dwong haar via de rechter om haar naam aan het onderzoek te verbinden. (Het rapport bewijst overigens weinig, zie deze uiteenzetting.)
Santanera’s vrouw Ina, BioStabil om haar hals, brengt koffie met koekjes. We vragen waarom hij op zijn hoge leeftijd nog tegen de TROS blijft strijden. Uit het niets wordt hij fel, alsof we op een ongeruimde landmijn zijn gestapt. “Het is mijn leven, mijn eer! U kunt niet indenken hoeveel geld en hoeveel tijd ik erin heb gestoken!” Zijn stem kraakt. “Ik ben al zestig jaar in Nederland. Ik heb alleen maar mensen geholpen en alleen maar mijn plicht gedaan. Ik heb nooit te maken gehad met de wet. Ook een Italiaan kan een goed mens zijn! Maar ik kreeg altijd jaloezie en discriminatie.”
Bruno Santanera is een man van Grote Woorden: waarheid, rechtvaardigheid, strijd. Álles heeft hij aan de mensen gegeven. Nóóit heeft hij de wet gebroken. En toch moesten ‘ze’ hem hebben, zegt hij. De ondernemende Italiaan tussen de Groningse boeren, de katholiek tussen de gereformeerden. Maar de TROS heeft hem pas echt geraakt. “In de tijd van Galileo Galilei hadden ze mij op de brandstapel gezet.”
Op een gegeven moment zet hij een krat met honderden gebruikte BioStabils voor onze neus. Ze zijn allemaal aan één kant versleten. Dat bewijst volgens hem dat de hanger, afhankelijk van de spanning in het lichaam, met de plus- of minkant richting de drager draait.
Ook toont hij mappen met in rood uitgetypte ‘ontmaskeringen’ van de TROS. Af en toe drukt hij zijn vinger op het papier. “Lees dit.” Hij voelt aan dat we niet in de BioStabil geloven, en wil ons overtuigen. Over een foto van Santanera in de jaren zestig, net gesetteld in Godlinze, vragen we: “Wat dacht u hier?” Het antwoord: “Klaar om te strijden!”
Bruno Santanera zijn staat gelijk aan strijden. In 1972 schreef Piet Bakker, een journalist van de Winschoter Courant, een boek met de veelzeggende titel Mijn strijd in Godlinze. Op de cover staat Santanera na zijn hongerstaking in 1971, een protest tegen de overheid die hem niet wilde helpen bij de vestiging van een carrosseriebedrijf. (Hij zou zich later ook vastketenen aan het belastingkantoor in Groningen.)
Op de voorflap staat een Davidsster. Santanera hangt de Baha’i aan, maar identificeert zich met de strijd van het Joodse volk. “Mijn moeder zei altijd: ze hebben je in het ziekenhuis met een kind van een Jood verwisseld.” Hij vergelijkt de executie van een onschuldige soldaat, die hij als kind in de oorlog zag gebeuren, met hoe Radar hem heeft ‘gekruisigd’.
Ex-journalist Piet Bakker woont tegenwoordig in Girona, Spanje. Na ons bezoek aan Godlinze bel ik hem op. Hij weet nog hoe het was, toen Santanera in de jaren zeventig naar het gehucht kwam. “Er waren veel koude reacties. Hij kwam zomaar uit de lucht vallen – helemaal uit Italië.”
De cultuurverschillen veroorzaakten conflicten, met de hongerstaking als ultiem voorbeeld. “Zoiets was ongekend, dat kende je alleen uit het buitenland.”
Bakker was nogal onder de indruk van de Italiaan: hij is door Santanera zelfs aanhanger van de Baha’i geworden. Uiteindelijk werd Bakker zelfs geestelijk leider van de Baha’i in Nederland. “Bruno was een vriend,” zegt hij. “Volharding kenmerkte hem. Ieder weldenkend mens was al tien keer vertrokken uit Godlinze, maar hij niet.”
Santanera voelde zich gesteund door God, zegt Bakker. “Hij zei altijd: het is geen toeval dat ik terecht ben gekomen in de enige plaats in Nederland die begint met de letters ‘God’.”
Santanera komt weinig meer buiten. Wat de Godlinzenaren van zijn strijd vinden weet hij niet. De mensen die hij vroeger kende zijn grotendeels dood. De meeste van zijn vijf kinderen zeggen dat hij gek is. Ze zien hem liever de strijd staken en van zijn oude dag genieten. Bijvoorbeeld in zijn huis op Gran Canaria, maar daar gaat hij zelden heen.
Oudste zoon Roberto woont nog in Godlinze, waar hij een café, restaurant en een partycentrum runt. Anno 2004 was hij producent van de BioStabil. “Ik maakte ze al jaren, maar dankzij Tel Sell gingen we opeens van duizenden per jaar naar duizenden per maand. We maakten er op een gegeven moment 1600 per dag. Elke dag waren er 23 mensen die ze schoonmaakten en verpakten. Ik had hen in januari 2004 een jaarcontract gegeven, en een paar weken later legde Radar ons onder de guillotine.”
“Radar had maar één doel: ons kapot maken,” vervolgt Roberto. “In een kwartier tijd werd onze wereld onderuitgeschoffeld. Alle mensen die de BioStabil droegen werden opeens als gigantische mongolen gezien. Als iets op televisie wordt afgebrand als dikke onzin, dan durf je er echt niet meer mee door de supermarkt.”
Homeopathie kan mensen – placebo-effect of niet – van reguliere zorg weghouden. De verlossingen die consumenten in de BioStabil-spotjes van destijds werd voorgehouden worden niet onderbouwd.
Maar de Santanera’s houden vol dat de meeste mensen baat bij het ding hadden. Dat er niet van reguliere zorg gebruikt gemaakt wordt, ziet Roberto juist als pluspunt. “Reken maar uit hoeveel ziektekosten dat de staat scheelt. De BioStabil had gewoon in het Nederlandse zorgpakket gemoeten.”
We vragen Santanera’s jurist Werner van Bentem (‘ik ben een echte procestijger’) of zijn cliënt een kans heeft tegen de TROS. Hij heeft toch niet voor niets de eerste twee zaken verloren?
“Ons standpunt is dat de TROS in de eerste procedure in 2005 bedrog heeft gepleegd. Dat moet je zien in juridische termen: bedrog is elke vorm van oneerlijk procesgedrag of voorlichting in de procedure.”
De TROS zou informatie hebben achtergehouden. In een rapport van de TU Delft (die de magneet in de BioStabil had onderzocht) zeggen Delftse onderzoekers dat de TROS ten onrechte claimde dat de BioStabil zwakker is dan geclaimd door Santanera. Onder meer om die reden kan de rechter beslissen dat de zaak over moet, zegt Van Bentem.
Naast deze poging tot het over laten doen, komt er een tweede procedure tegen het hele soepie: Hertsenberg én de TROS én de TU Delft én een juwelier uit de uitzending. Van Bentem noemt het riooljournalistiek’. “Langzaam zie je een beeld opbouwen van een louche Italiaan die over de rug van kwetsbare mensen geld wil verdienen.”
Als we TROS Radar om een reactie vragen, blijft het bij een kort statement dat men de rechtszaak met vertrouwen tegemoet ziet. In 2018 wordt bekend of de zaak zal worden heropend. Het lijkt niet geheel kansloos: in 2012 vroeg de rechter de TROS al – vrijblijvend – om rectificatie van de feitelijke onjuistheden.
Ondertussen is de BioStabil is nog altijd te koop; volgens Roberto Santanera worden er nu enkele tientallen per maand verkocht. Zowel vader als zoon maken zich nog steeds zó kwaad, dat je vanzelf doorkrijgt dat ze oprecht in hun uitvinding geloven. Als dat al niet duidelijk wordt uit het feit dat hij dagelijks tussen de duizenden langzaam vergelende getuigenissen over de BioStabil zit. Of het feit dat zijn acties tegen de TROS al vele tienduizenden euro’s kostten.
Als zijn strijd ooit eindigt, dan gebeurt dat van hogerhand. “Ik strijd door tot mijn dood. Het is niet omdat ik het wil, maar omdat ik moet.”
En Tineke de Nooij? Die draagt ‘m nog steeds.
