Dit volk dreigt zijn goden kwijt te raken door klimaatverandering

“Het water geeft ons leven en bevrucht ons land,” zegt Baluku Mikayir, een dorpsoudste en spiritueel leider van de waterval Ekisalhalha kya Kororo. Zijn stem is amper hoorbaar boven het geluid van de vallende water.

“Als de ouderen offers hebben gebracht aan Kithasamba, kun je de sneeuw helder zien liggen, wat betekent dat het plantseizoen begint. Als de sneeuw niet zichtbaar is, is dat een teken van rampspoed.

De Bakonzo leven al minstens duizend jaar aan de voeten van het Rwenzori-gebergte. Nu wordt niet alleen hun leven, maar ook hun cultuur bedreigd door klimaatverandering.

In mei 2020 waren er aardverschuivingen in de bergen, veroorzaakt door een ongebruikelijk zware regenval. Vijf rivieren traden buiten hun oevers en de overstromingen die ontstonden zorgden ervoor dat meer dan 100.000 mensen op de vlucht moesten. Zo heftig was het er een hele generatie lang nog niet een keer aan toe gegaan, al waren er de afgelopen tien jaar wel al steeds meer overstromingen.

“De droogte houdt langer aan en het regenseizoen begint op een heel ander moment,” zegt de Oegandese cultuurhistoricus Stanley Baluku Kanzenze. “De natuur is aan het verschuiven.”

Elk deel van dit diverse ecosysteem heeft zijn eigen god: Kalisya is bijvoorbeeld de god van de wilde dieren en Ndyoka die van het water. Water is sowieso erg belangrijk voor de Bakonzo. Waar de rivieren samenkomen, komen ook deze goden tot elkaar. Warmwaterbronnen hebben een helende werking en de waterval Ekisalhalha kya Kororo is de plek waar conflicten uit de wereld worden geholpen – en een van de vele thuisbasissen van Ndyoka.

Veel van deze heilige plekken worden nu bedreigd. Door de overstromingen van afgelopen jaar is de loop van veel rivieren veranderd, en daarmee ook hoe ze bij elkaar komen. De warmwaterbronnen slibden dicht en raakten onbruikbaar, en watervallen werden ineens geblokkeerd door rotsblokken. Ook raakten de aan de oever groeiende planten ontworteld, die van oudsher gebruikt worden voor medicinale of ceremoniële doeleinden.

“Het is vreselijk dat zoveel belangrijke planten nu verloren zijn gegaan,” zegt Mikayir. “We zijn bang dat de waterval in de toekomst ook niet meer zal stromen,” voegt Mary Kyakimwa toe, een andere beschermer van Ekisalhalha kya Kororo, die een kroon draagt van planten met kleine bloemetjes.

Vanwege de stijgende temperaturen zijn ook de gletsjertoppen van het Rwenzori-gebergte aan het smelten. Als ze in het komende decennium volledig zouden verdwijnen – zoals geologen voorspellen – zou dat grote gevolgen hebben voor de Bakonzo, aangezien hun wereldbeeld volledig verweven is met ijs en sneeuw. “Dit is een bedreiging voor hun identiteit,” zegt historicus Kanzenze. “We kunnen eigenlijk niet meer van de Bakonzo spreken als er geen ijs meer is.”

Ondertussen blijven spiritueel leiders als Mikayir rituelen uitvoeren, terwijl ze ondertussen de geesten proberen te sussen. “We denken dat de rivieren overstromen en de sneeuw smelt omdat ze boos zijn,” zegt hij. “Dat komt doordat religieuze leiders zeggen dat we geen offers moeten brengen. Maar de geesten zijn kwaad omdat niemand meer met ze praat – we voelen hun woede.”

Uit een luidspreker schalt gospelmuziek, die gespeeld wordt in een kleine kerk met een dak van aluminium. De kerk staat op een heuvel die uitkijkt over de Nyawamba-rivier, waarvan de oevers kaal zijn en bezaaid met keien. Verderop in de bergen liggen de heiligdommen verspreid in het dichte Afromontane-bos, waar nog altijd offers worden gebracht aan de vele Bakonzo-goden. Maar wel minder vaak dan eerst.

Omdat er aan het einde van de negentiende eeuw veel christelijke missionarissen naar Oeganda kwamen, is het land overwegend christelijk. Volgens een volkstelling uit 2014 geldt dat voor 85 procent van de Oegandese bevolking, tegenover 14 procent aan moslims en 0,1 procent aan kleinere, traditionele religies.

“Het is een bonte mengelmoes tussen het westen en wat er nog over is van het Afrikaanse erfgoed,” zegt Kanzenze. “De Afrikaanse cultuur was niet genoeg bestand tegen de aanval van de westerse religie.”

De spiritualiteit van de Bakonzo is een vorm van animisme, waarbij niet alleen mensen of dieren, maar ook natuurlijke fenomenen als planten, rivieren of bergen als levende wezens worden beschouwd. “Er is een verband tussen de mensheid en de natuur waaruit de mensheid voortkomt,” zegt Kanzenze. Wat hem betreft zouden de oplossingen voor klimaatverandering ook kunnen liggen in het verbeteren van de relatie tussen mens en natuur. Als je de natuurlijke wereld respecteert, bescherm je hem namelijk ook.

De afgelopen maanden heeft de Cross-Cultural Foundation of Uganda (CCFU) samen met de International National Trusts Organisation onderzocht hoe je de kloof tussen de conventionele aanpak van klimaatverandering en de motivaties van inheemse gemeenschappen kunt dichten.

“Aan de ene kant zijn er milieuactivisten die zich vooral bezighouden met biodiversiteit en het tegengaan van de opwarming van de aarde,” zegt Emily Drani, de oprichter van de CCFU. “Maar aan de andere kant dragen gemeenschappen [als de Bakonzo] al bij aan deze doeleinden, in de zin dat ze om het bos geven en ervoor zorgen dat het water schoon is – want water wordt ook als heilig beschouwd.”

In discussies met Bakonzo-leiders heeft de CCFU meer dan vijftig bijzondere erfgoedplekken vastgelegd rondom het Rwenzori-gebergte, en lokale gemeenschappen geholpen om bomen te planten en de vegetatie te herstellen. “Ik wist niet dat er zoveel van dit soort plekken rondom de rivieren waren – en ik kom zelf nota bene uit de bergen,” zegt Ronah Masika, een projectcoördinator van de CCFU.

Masika begeleidt een groep langs een steil pad omlaag naar de Rwagimba-warmwaterbronnen, waar ze bamboe gaan planten. Ze graven diepe gaten langs de rivier die aan de warmwaterbronnen grenst, en de jonge boompjes worden in een lijn geplant en met blote voeten op hun plek gedrukt.

“We gebruiken onze eigen kennis om het effect van klimaatverandering te tegen te gaan,” zegt Masika. “Er zijn speciale soorten vegetatie die door spirituele leiders geplant kunnen worden, waar het water niet langs kan als de rivier overstroomt.” De komende tijd zullen er duizenden inheemse bomen worden geplant in deze omgeving, die vooral gekozen zijn vanwege hun sterke wortels of medicinale werking. Door de bossen die ooit aan de rivier grensden te vervangen door plantensoorten die voor hen van culturele waarde zijn, hopen de Bakonzo te voorkomen dat de bomen gekapt worden voor hout of houtskool.

Deze warmwaterbronnen vormen een ontmoetingsplek waar ze bespreken hoe ze zich een weg door de crisis heen proberen te slaan. Een groepje mannen zit tijdens het baden te reflecteren op hoe drie van de zes vijvers van Rwagimba zijn verwoest door de overstromingen van vorig jaar.

“Mensen hebben fouten gemaakt door de habitat van deze geesten te vernietigen, vooral de bomen,” zegt Rangoni Jiringabagwa, de spiritueel leider van Rwagimba. “We moeten onze rituelen weer uitvoeren, hier en boven in de bergen.”

Een ander haakt erop in. “Deze gemeenschap maakt schoon en houdt de omgeving in de gaten. Maar de regering zou iets moeten bouwen om te voorkomen dat het hier overstroomt. Wij kunnen ook onze handen uit de mouwen steken.”

Zonder financiële hulp van de regering proberen de kleinere gemeenschappen zelf om hun erfgoed tegen de gevolgen van klimaatverandering te beschermen. Voor de Ekisalhalha kya Kororo-waterval heeft Mary Kyakimwa een soort fonds opgericht waar mensen in kunnen investeren, zodat de plek behouden kan blijven en er hopelijk geld kan worden verdiend aan toeristen.

“Als mensen – en vooral jongeren – niet doordrongen raken van het belang van deze plekken, zijn we bang dat ze verwaarloosd zullen worden en verdwijnen,” zegt Kyakimwa. Omdat de verhalen erachter mondeling worden doorverteld, vervagen ze uit het collectieve geheugen als de dorpsoudsten overlijden en niemand in ze geïnteresseerd blijft.

Ondanks zijn respectabele leeftijd vertrouwt Mikayir erop dat hij in zijn rol zal worden opgevolgd door zijn zoon Ntsinisyo, die onderaan de waterval zit, van top tot teen gehuld in ceremoniële planten. Hij zit op een rotsblok, heft zijn scepter van omuramura-bladeren en gebaart resoluut richting de watergod Ndoyka.

“Ik heb deze positie van mijn vader geërfd, die ‘m weer van zijn vader heeft overgenomen,” zegt Mikayir. “De waterval is altijd beschermd geweest. Toekomstige generaties zullen het belang er ook van inzien.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE World News.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.