We spraken filosoof en activist Srećko Horvat over de aanstaande wereldrevolutie

Aanstaande zaterdag vindt in Amsterdam het Brainwashfestival plaats. Tegendraadse denkers en kunstenaars zullen er hun licht laten schijnen op onderwerpen als populisme, geluk en verlichting. In aanloop naar het festival publiceert VICE Money drie grote interviews met denkers over de economie. Voor deze eerste aflevering spraken we met de Kroatische filosoof en activist Srećko Horvat.

—

De eerste keer dat ik Srećko Horvat ontmoette was op een regenachtige februaridag in Amsterdam. De vierendertigjarige filosoof stond met zijn jas aan in de hal van Paradiso, zijn rechterboordje hing wat slordig over zijn trui. “Het liefst blijf ik thuis in een appartement om boeken te schrijven,” zei Horvat, van wie het laatste boek The Radicality of Love , over liefde en revoluties gaat, “maar dit is het moment waarop ik in actie moet komen, dan zit ik maar even minder achter mijn bureau.”

Horvat was in Amsterdam voor de lancering van de Nederlandse tak van DiEM25, een beweging die hij oprichtte samen met de voormalige Griekse minister van Financiën Yanis Varoufakis. DiEM25 wil dat burgers direct invloed krijgen op het beleid van de Europese Unie en het wil af van de bezuinigingspolitiek. Binnenkort stemmen leden van de beweging over de vraag of ze in 2019 aan de verkiezingen voor het Europees Parlement mee willen doen.

Die februari-avond was DiEM25 nog een soort denktank en gingen de oprichters voor een uitverkochte zaal in debat over de toekomst van Europa. Ik volg DiEM25 al sinds de oprichting en belandde die zondag op een brunch in de kelder van Paradiso. Leden zaten in een kring. Yanis Varoufakis zat op een barkruk in de hoek en beantwoordde vragen. Horvat zat naast me, een beetje schuchter. Het was alsof niemand doorhad dat dit de man was die volgens een Duitse krant, de Stuttgarter Nachrichten, ‘het boegbeeld van nieuw links in Joegoslavië’ werd genoemd.

Toch weet Horvat zich steeds beter tussen het groepje van wereldberoemde populaire denkers te murwen. Zaterdag deelt hij op het Brainwashfestival in Amsterdam een podium met Varoufakis en Naomi Klein, om te vertellen over de toekomst van de democratie en alternatieven voor het kapitalisme. Dan zullen ook de Nederlandse liefhebbers van tegendraadse denkers kennis met hem kunnen maken.

Nu ik hem voor een tweede keer spreekt verblijft Srećko Horvat op een Kroatisch eiland om zijn volgende boek af te maken, dat, het zal je niet verbazen, ook over revoluties gaat. Ik bel hem om te vragen wat we kunnen doen om te voorkomen dat we in een wereld gaan leven waarin we worden overheerst worden door techreuzen en andere kapitalistische megabedrijven – en wat daar nou zo slecht aan is.

VICE Money: Je was in Hamburg, toen er tegen de G20 top werd gedemonstreerd. In The Guardian beschreef je hoe duidelijk het je werd dat we in een ‘dystopische nachtmerrie’ leven. Wat is er aan de hand?
Srećko Horvat is even stil, haalt diep adem: Nou, een blinde kan zien dat Europa uit elkaar valt. Je zag het met de vluchtelingencrisis, toen autoritaire regeringen van Hongarije en anderen muren gingen bouwen, en het Europese establishment een deal sloot met Turkije en zo een humanitaire crisis outsourcete. We hebben het gezien met de Brexit en we zagen het de afgelopen jaren ook toen de Europese Unie doorging de Grieken een bezuinigingsbeleid op te leggen.

Als het gaat om mensenrechten, buitenlands beleid en de Europese economie, dan zie je dat de Europese Unie uit elkaar valt. En iedere keer dat je in de geschiedenis een rijk uit elkaar ziet vallen, zie je dat het ernstige gevolgen heeft. Kijk maar naar het uiteenvallen van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk [vlak voordat het uit elkaar viel brak de Eerste Wereldoorlog uit, red.]. Als je economische instabiliteit hebt dan komen er normaalgesproken ook identitaire en xenofobe bewegingen op. Dat zien we nu ook, met de verkiezingsoverwinning van het Alternative für Deutschland in Duitsland. Ik denk dat al deze problemen verbonden zijn.

Waar ik me zorgen over maak is dat dit niet alleen zo is in Europa.

Hij gaat verder met een enigszins hautain lachje in de stem.

Waar je ook heengaat, of het nou Charlottesville is, Las Vegas, China, Rusland, Turkije, de lijst is oneindig. Je vindt er dezelfde uitzonderingstoestand. Die zag je dus het duidelijkst tijdens de G20 top in Hamburg.

“Ik denk dat het idee van het basisinkomen niet radicaal genoeg is.”

Wat bedoel je met een uitzonderingstoestand?
Wat je ziet is dat de grondwet wordt opgeschort om de veiligheid te beschermen. Dit zag je in Hamburg bijvoorbeeld doordat er zoveel militairen op straat waren en zelfs tanks door de straten reden. Dat er militairen door de straten lopen in plaats van de politie zie je ook in Denenmarken, Groot-Brittanie, Parijs, in veel grote Europese steden. Het is normaal geworden.

Toen ik je sprak in februari zei je dat je nauwelijks nog aan schrijven toekomt door al je activisme. Maar nu heb je toch alweer bijna een boek af. Waar gaat dat over?
De titel is ‘Poetry from the future’. Dat verwijst naar een citaat uit een boek van Karl Marx: “De sociale revolutie van de negentiende eeuw kan zijn poëzie niet uit het verleden halen, maar alleen uit de toekomst.” Nieuwe revoluties halen meestal hun inspiratie uit het verleden. Marx gaf als voorbeeld de Franse revolutie die zijn idealen haalde uit het oude Rome: gelijkheid, vrijheid en broederschap. Maar als je echt dingen wil veranderen dan moet je inspiratie halen uit de toekomst. We hebben meer dan ooit ‘politieke verbeelding’ nodig, als we het over herverdeling van welvaart hebben. En daar gaat dit boek over.

De toekomst, als alternatief voor het verleden. Wie halen hun inspiratie dan uit het verleden?
Je ziet dat in alle hoeken van Europa gebeuren. In Polen en Kroatië bijvoorbeeld, maar ook in het hart van Europa. In Duitsland en anderhalve week geleden nog in Oostenrijk [landen waar respectievelijk het rechtspopulistische AfD en de FPÖ grote verkiezingsoverwinningen behaalden, red.]; is de terugkeer naar het verleden in volle gang. Het gaat zelfs zo ver dat de verliezers van de Tweede Wereldoorlog nu als de good guys worden afgeschilderd, terwijl de mensen die Europa hebben bevrijd, de antifascisten, als bad guys worden bestempeld. Het is dus duidelijk dat de reactionaire krachten hun inspiratie uit het verleden halen en dat doen om een totalitaire toekomst te bouwen.

Terwijl jij vindt dat de revolutie door de toekomst moet worden geïnspireerd. Hoe ziet de toekomst er dan uit?
Het is nu precies honderd jaar geleden dat de Oktoberrevolutie plaatsvond [in 1917, toen Russische landarbeiders het tsarenregime omvergooiden, red.]. Maar, inderdaad, we moeten we niet naar het verleden kijken en een revolutie imiteren, maar naar de toekomst. Wie zal dit keer het proletariaat van die revolutie zijn, als je ervan uitgaat dat het klassieke proletariaat niet meer bestaat? Steeds meer mensen, in West Europa en Oost Europa, zijn nu iets wat we ‘immateriële arbeiders’ noemen. Ze zitten in de creatieve industrie, het zijn webdesigners, programmeurs. Zo goed als iedereen werkt achter een beeldscherm.

Als je weet dat het moderne proletariaat de hele dag achter een beeldscherm zit, dan komen we op de robotisering en de vraag wat er gebeurt in Silicon Valley en de technologische ontwikkelingen die daar plaatsvinden. Wat vaak als oplossing wordt genoemd voor de robotisering is dat iedereen een universeel basisinkomen krijgt. Als robots banen overnemen, dan moeten mensen op een andere manier geld verdienen. Maar ik denk dat het idee van het basisinkomen niet radicaal genoeg is. Dat zie je ook aan wie daarachter staan: ceo’s, van Mark Zuckerberg tot Bill Gates.

Dat moet je uitleggen, veel mensen zien het basisinkomen juist als de oplossing voor robotisering. Waarom is het volgens jou niet radicaal genoeg?
Het is geen science fiction meer dat we binnenkort in een maatschappij leven waarin alles automatisch gaat. In Silicon Valley heb je nu al pizzeria’s die pizza’s laten bezorgen door machines. Zowel in San Francisco als New York zijn er recent nog volautomatische quinoarestaurants geopend. Automatisering is dus geen verre droom meer, het is de realiteit. De gevolgen zullen vergaand zijn. Kijk naar vrachtwagenchauffeurs – in de Verenigde Staten alleen al zullen drie miljoen mensen hun baan verliezen aan zelfrijdende trucks.

Geen wonder dat Elon Musk en anderen op Silicon Valley nu zeggen dat een universeel basisinkomen noodzakelijk wordt. Op het eerste gezicht kan dat verrassend zijn, maar eigenlijk is het gewoon logisch. Als mensen door automatisering geen geld meer kunnen verdienen, hoe kan de kapitalistische machine dan blijven draaien? Anders gezegd, als mensen geen geld meer kunnen verdienen, aan wie moet Tesla dan zijn elektrische auto’s verkopen?

Voorstanders van een basisinkomen, van Silicon Valley tot links, zien het als een oplossing. Maar wij van DiEM25 denken dat het veel radicaler moet zijn dan dat. In plaats van een basisinkomen stellen we een ‘universeel basisdividend’ voor. Dan word je basisinkomen niet uit belastingopbrengsten betaald, maar uit de winst van grote bedrijven. Waarom zou je de reuzen van Silicon Valley (Google, Facebook, Tesla, etc.), die toch al rijker zijn dan oliemaatschappijen, niet degenen laten zijn die hun aandelen aan de burgers geven zodat ze daar dividend op kunnen uitkeren?

Ga maar na, miljoenen van ons werken al voor Google of Facebook. Iedere klik die je maakt, draagt bij aan de rijkdom van Silicon Valley. Daarom is de enige echt radicale oplossing om een basisdividend uit te keren, dat van de opbrengsten van die bedrijven wordt betaald. Karl Marx zei: het algemeen intellect mag niet in handen komen van bedrijven. Alles wat we op ons scherm maken, steeds als we iets googlen, dat kan niet alleen in handen blijven van Silicon valley.

Je was al betrokken bij andere protestbewegingen: de Arabische Lente, de Indignados en de Occupy beweging. In de meeste gevallen hebben die nog niet echt iets voor elkaar gekregen. Hoe moeten we dan jouw boek begrijpen: is het een handboek om te leren hoe je een revolutie moet uitrollen?
Nee… Het tegenovergestelde eigenlijk. We hebben al te veel handboeken. En eerlijk, zonder valse bescheidenheid: dit boek en de rest van de dingen die ik doe, moet je zien als een korreltje zand in een zandloper. Alles wat activisten doen, of het nou in Spanje is, in Griekenland, Afrika of Azië, is een klein zandkorreltje. Maar zelfs iets kleins als een zandkorreltje kan revolutionair potentieel hebben. Ik denk dat we alle worstelingen moeten begrijpen als kleine zandkorreltjes. Die kleine zandkorreltjes kunnen een berg worden.

“De lucht boven Londen tijdens orkaan Ophelia, die leek wel op de dystopische oranje zandkleuren uit de film ‘Blade Runner’.”

Alle kleine beetjes helpen dus. Je klinkt nou ook weer niet als iemand die erop uit is om in een keer het systeem omver te gooien.
We moeten allereerst niet in de val trappen van ‘urgentie’, om het zo te zeggen. We worden de hele tijd gebombardeerd door urgente oproepjes, op Facebook bijvoorbeeld: tijdens dit gesprek sterft er iedere twee minuten een kind in Afrika. Natuurlijk is dat waar. Maar niemand kan deze problemen in zijn eentje oplossen. We moeten af van die verleiding om alles maar als een urgent probleem te zien, want dat kan al snel iets worden dat we ‘presentism’ noemen. Dat is een term die we gebruiken om te beschrijven dat we op social media zo met urgente dingen geconfronteerd worden dat de toekomst bijna niet meer lijkt te bestaan: alleen de eeuwige tegenwoordige tijd.

We moeten eerst begrijpen dat we met zijn allen deel zijn van een geheel, niet alleen wij, maar ook de problemen. De vluchtelingencrisis. Orkanen als Irma, Harvey, Maria en alle anderen die hele eilanden en landen vernietigen. Noord Korea. Donald Trump. Kernoorlogen. Het gaat niet alleen om ons eiland, ons land, het gaat om de toekomst van ons allemaal. En ik denk dat we van het individu naar het universele moeten gaan. Maar dat is misschien weer een heel filosofisch antwoord op je vraag.

Nou ja, we kunnen het concreter maken. Over welk ‘geheel’ heb je het dan?
Ik denk dat we een punt hebben bereikt waarop we zien dat, meer dan ooit in haar geschiedenis, de hele mensheid bedreigd wordt. Dan hebben we het niet meer over de dreiging van de atoombom uit de Koude Oorlog, maar over milieurampen, nieuwe autoritaire regimes, en ook over de aanstaande migratiecrisis die door klimaatverandering kan ontstaan. Het komt er op neer dat we te maken hebben met meerdere grote bedreigingen van de mens. De mens wordt er daardoor voor de eerste keer van bewust dat ze deel uitmaakt van een ‘totaalheid’ of een ‘geheel’.

Kijk naar de lucht boven Londen tijdens orkaan Ophelia, die leek wel op de dystopische oranje zandkleuren uit de film ‘Blade Runner’. Dat was onder meer een gevolg van deeltjes stof die overwaaiden uit Spanje en Portugal, waar als gevolg van die orkaan weer hevige bosbranden woeden. Als daar iets gebeurt, gebeurt er vervolgens ook iets in Londen.

En herinner je je de Eyjafjallajökull nog? Dat is de vulkaan die in 2010 uitbarstte in IJsland en de helft van het wereldwijde luchtverkeer in de wereld blokkeerde. Of de orkanen in Puerto Rico, Cuba, of laatst nog in Ierland? Het is niet alsof je nog naar een ver eiland kunt ontsnappen, de ‘totaalheid’ van de mensen, van de planeet, is in gevaar.

In Paradiso in Amsterdam zei je dat Nederlanders in een bubbel leven. Als Nederlanders al de straat op gaan dan doen ze dat om te demonstreren voor een salarisverhoging, terwijl ze in Griekenland helemaal geen salaris krijgen. Dan zijn Nederlanders volgens jou dus niet echt met het universele bezig?
Ja ik zei dat, maar ik bedoelde het niet als kritiek op de mensen in Nederland.

Haalt diep adem.

Laat ik het zo zeggen. Niet alleen de landen die nog een goed sociale zekerheidssysteem hebben leven in een bubbel. Landen met goede salarissen, als Nederland of Duitsland bijvoorbeeld. We leven allemaal in een bubbel.

Je kunt het iemand ook niet verwijten in een bubbel te leven. Ik leef in een bubbel omdat ik op een Kroatisch eiland verblijf waar ik mijn boek aan het afronden ben. Tussendoor zwem ik in dezelfde zee waar vluchtelingen verdrinken. We moeten eerst allemaal erkennen dat we in een bubbel leven.

Hoe overtuig je de lezers van dit interview dan om mee te gaan, om die veranderingen te brengen waar jij met al je boeken en activisme toe oproept?
Door ze te zeggen dat dit geen Nederlands probleem is. Het is een probleem waar heel de mensheid mee te maken heeft. Je krijgt een keer de vraag: “Wat deed jij toen het fascisme opkwam?” Of: “Wat deed jij toen orkanen en de opwarming van de aarde de planeet kapot maakten?” Als je dan niet met een mond vol tanden wil staan dan moet je nu wat gaan doen.

Misschien is dat niet genoeg. Maar ik ken veel voorbeelden van mensen die zelfs binnen het huidige systeem al iets anders zijn gaan doen. In Catalonië zijn er steeds meercoöperaties die cryptocurrencies gebruiken, de FairCoin heet dat. In Griekenland zijn ze door de eurocrisis zelfs al met ruilhandel begonnen. Dit is geen levensvatbaar alternatief voor het wereldwijde kapitalisme, maar het laat zien dat ons leven niet altijd beheerst hoeft te worden door het opeenstapelen van geld. Je moet laten zien dat deze alternatieven al bestaan en dat we die kunnen bouwen in dit deel van de wereld, in Europa. We zijn er al mee bezig.

Lees hier de tweede aflevering van de Brainwashinterviews, met filosoof en kunstenaar Raoul Martinez.

—

Hou je ook zo van geld? Like VICE Money en ontvang dagelijks gratis geldverhalen: