Een sociologische zoektocht naar nostalgie, op het Land van Ooit Festival

Er schuilt iets droevigs in nostalgie. Het woord stamt uit het Grieks, waarbij 'nostos' 'thuiskomen' betekent en 'algos' pijn. Het is heimwee naar een tijd die voorbij is. Toch krijg je hele volksstammen van rond de dertig gillend op de tafels door tijdens een huisfeest Casanova aan te zetten, dus nostalgie hoeft zeker niet verdrietig uit te pakken.

Ik denk dat ik zelf niet erg nostalgisch ben. Ik hou niet zo van het droevige gevoel dat je krijgt als je naar foto's van vervlogen tijden kijkt, of praat over vroeger. Ik voel zeker een gekke kriebel in mijn buik als je Captain Jack opzet, omdat ik dat nummer met niks anders kan associëren dan stiekem turen naar Roxanne tijdens de bonte avond van het groep 6-schoolkamp in Nunspeet in 1997. Ik begrijp alleen nooit goed waarom je die melancholie op zou zoeken, maar het fascineert me enorm.

Dit weekend was het festival Land van Ooit, een festival waar de nostalgie werd gevierd met optredens van K-Otic en Def Rhymz, de Mega Blubber Powerrace van Telekids en "de grootste ballenbak van Amsterdam". Het leek me de perfecte plek voor een sociologisch onderzoek naar de vraag waarom zoveel mensen toch zo'n heimwee naar het verleden koesteren.

Een van de eerste dingen die ik op het festival zie is Harry de Hengst, waar dikke rijen staan te wachten. Iedereen wil een ritje maken op het beroemde rodeopaard uit Telekids.

Lang geleden werd nostalgie als een medische aandoening gezien, die vooral voorkwam bij mannen die lang van huis waren. In 1798 merkte Immanuel Kant op dat veel mensen die uiteindelijk weer thuiskwamen, teleurgesteld waren. Dat kwam omdat ze in werkelijkheid niet verlangden naar een bepaalde plek – thuis – maar naar een bepaalde tijd – de tijd waarin ze nog jong waren. Je kunt terugkeren naar een plek, maar niet naar een periode. Tijd is onomkeerbaar, en nostalgie is een reactie op die onomkeerbaarheid, in de vorm van het idealiseren en romanticeren van die tijd.

Nostalgie werd gaandeweg steeds meer beschouwd als een ongeneeslijke psychologische staat, in plaats van een geneeslijke fysieke aandoening. De man die Harry de Hengst bestuurde had trouwens zó ongelooflijk veel schik in zijn baan, echt leuk:

Het terugverlangen naar vroegere tijden, toen de wereld nog veilig en vertrouwd was, is een typisch verschijnsel van de Moderniteit (laten we zeggen de periode die aanbrak na 1789, na de Franse Revolutie). De wereld veranderde in een moordend tempo, door industrialisering, nieuwe communicatiemiddelen en grote, vieze steden die volgestampt werden met fabrieksarbeiders, door Marx de proletariërs genoemd.

Een wereld die snel verandert maakt mensen onzeker – dat is nu nog steeds zo. Al twee eeuwen zijn mensen bang dat de samenleving uit elkaar aan het vallen is, sinds traditionele sociale (en daarnaast religieuze) bindingen verbrokkelen. Dit vraagstuk is de drijfveer geweest voor de drie mannen die de wetenschap sociologie zo'n beetje hebben opgericht: Emile Durkheim, Max Weber en Karl Marx.

Na Harry de Hengst en een rondje over het terrein is het tijd voor het hoogtepunt van het festival. K-Otic!

Nadat de MC K-Otic heeft aangekondigd door te zeggen dat hij vroeger fan was, en zich er zelfs op heeft afgetrokken (???), begint K-Otic met Damn I think I love you, de monsterhit uit 2001. Het voelt gek, maar ook wel leuk, om iets uit het verleden – ik zat destijds in de tweede klas – zo expliciet te herbeleven. Toch vind ik het vooral heel erg raar: een podium en een veld vol met mensen die doen alsof het weer even 2001 is. Het voelt een beetje alsof we iets naspelen, voor onszelf en voor elkaar. Als het concert is afgelopen doet K-Otic nog een toegift: nóg een keer Damn I Think I Love you.

Na het optreden spreek ik Laura, die ik al de hele dag overal door het publiek zag paraderen met haar opblaaspik in de lucht. Ze kocht hem ooit op Bol.com. Laura was vroeger groot fan van K-Otic, en het optreden van vandaag vond ze fantastisch. "Je associeert het heel erg met de basisschooltijd," vertelt ze. "Een tijd die zo zorgeloos was." Dit argument (dat ook in de literatuur beschreven wordt) zou ik vandaag vaker horen: de associatie met een persoonlijke periode in het leven die makkelijker, zorgelozer was.

Ik wil weten of haar persoonlijke leven of het leven vroeger zorgelozer was. "Was de wereld vroeger beter?" vraag ik. "Ik denk het wel," antwoordt Laura. "Kijk maar naar het nieuws. Laat ik een voorbeeld geven: het gedoe tussen Trump en Noord-Korea." Als ik zeg dat je in de jaren negentig ook grote conflicten had, zoals de Joegoslavische Burgeroorlog, geeft ze een interessant antwoord: "Ja, maar daar was ik in die tijd niet zo mee bezig."

Laura erkent dus niet alleen dat ze heimwee heeft naar eerdere, overzichtelijkere tijden, maar ook dat het vredigere beeld van dat verleden gebaseerd is op haar eigen perceptie.

Annemieke en Aron hebben K-Otic gemist en balen daarvan. Als ik vraag waarom mensen toch zo'n heimwee naar het verleden hebben, zegt Annemieke dat je op jonge leeftijd minder snel veroordeeld wordt. "Als ik kniekousen aan doe, word ik met de nek aangekeken door saaie hipstermeisjes die er allemaal hetzelfde uitzien. Omdat ik te oud zou zijn voor kniekousen." Aron zegt: "Het is een soort terugverlangen naar een tijd waarin je nog niet te maken had met de normen die de maatschappij je oplegt. Ik denk dat het belangrijk is om te blijven dromen, en hier spreken we met z'n allen af dat al die regeltjes even niet gelden."

De nostalgie vieren is voor Aron en Annemieke een manier om te ontsnappen aan wat in de sociologie socialisatie heet, het dwingende proces waarbij iemand, bewust en onbewust, de waarden, normen en andere cultuurkenmerken van zijn groep krijgt aangeleerd. Het antwoord is met name interessant omdat in socialisatie vaak aan internalisering wordt gekoppeld – omdat je de van buitenaf opgelegde normen zo erg eigen maakt, gaan ze langzamerhand voelen alsof ze vanuit jouzelf komen. Ongelooflijk hoe Aron en Annemiek hier met een Pokémon-shirt achteloos een streep zetten door het werk van de grootste sociologen van de twintigste eeuw, zoals Norbert Elias en Michel Foucault.

Even verderop tref ik Marjolein van 28. Ik vind haar de leukste persoon van het festival. Ze vertelt dat ze op deze plateauzolen is getrouwd, en dat zij en haar vrienden zich nog steeds behoorlijk kinderlijk gedragen. Een soort daad van rebellie, is het.

Marjolein vertelt dat ze van oude, vertrouwde dingen houdt, maar brengt een interessante nuance aan. Ze vertelt dat ze nog weleens naar de Spice Girls luistert, maar dat hun repertoire dusdanig beperkt is dat ze dat nooit heel lang volhoudt. Ze zegt ook dat ze laatst nog eens verstoppertje had gespeeld met haar vrienden, maar dat daar geen reet aan bleek. "Dan zit je maar te wachten en te denken: schiet eens op joh." Dit is in lijn met de observatie van Immanuel Kant: niet het verstoppertje spelen maar de tijd van verstoppertje spelen is hetgeen waar de melanchool naar terugverlangt.

Een jongen van de K-Otic-fanclub wil liever niet met zijn gezicht op de foto, maar vertelt me twee interessante dingen. Ten eerste: hij is zijn hele leven fan van K-Otic gebleven. Voor hem zijn Bart, Sita, Martijn, Anna, Rachel, Stefan en Bouchra dus niet iets van vroeger, maar van altijd, en daardoor niet echt nostalgie.

Ten tweede vertelt hij dat hij vroeger heel erg fan was geweest van Carlo & Irene, en dat hij weet dat iedereen hier in die tijd fan was van Carlo & Irene. Daardoor was er op dit festival een bepaalde saamhorigheid, omdat mensen iets hadden wat ze deelden, wat hen verbond. De sociale verbondenheid als functie van nostalgie is in 2008 beschreven door Zhou et al.

Bart, hier in de zweefmolen, is verkleed als Bert. Hij blijkt een Brabander van het zuiverste soort en viert zijn vrijgezellenfeest. Nostalgie is voor hem een vorm van puur plezier en een stukje escapisme, vergelijkbaar met Carnaval. Net als we tijdens het gesprek de diepte in gaan, duwt een vriend een kokendhete bitterbal in zijn mond, waardoor hij enorm zijn mond verbrandt en het interview over is.

Jody Bernal is een bijzonder geval, want hij verenigt nostalgie met het nu. Jody scoorde deze zomer, zeventien jaar na Que Si, Que No, opeens een nieuwe hit met het nummer La Colegiala , maar zonder dat de luisteraars aanvankelijk wisten dat de stem in het nummer van Jody was.

Na het concert van Jody Bernal spreek ik Bart en Sita, over de menselijke liefde voor tijden die definitief voorbij zijn. Bart denkt er goed over na, en zegt dan: "Ik denk dat alles veel harder binnenkomt als je puber bent. Alles is nieuw, alles is intenser, en er gieren vreselijk veel hormonen door je lijf."

Bart legt hiermee een nog niet gehoorde, heel interessante connectie met het lichamelijke: nostalgie is heimwee naar een voorbije tijd, maar ook naar een voorbij lichaam.

Dit is het eindpunt van de Mega Blubber Powerrace, het parcours dat kids in Telekids eind jaren negentig elke zaterdagochtend aflegden. De hele dag lang springen mensen in een soort kussen. Ook staat er de hele dag een plukje mensen te kijken. Sommigen filmen het, anderen kijken een beetje verveeld onder de capuchon van hun poncho door. Een enkeling die het niet alleen bij een colaatje heeft gehouden staat nog even na te knetteren met een sigaretje.

Het arme meisje op bovenstaande foto durft de sprong niet te wagen. Steeds als ze over de rand tuurt deinst ze terug en klampt ze zich vast aan het opblaaskussen van de Mega Blubber Powerrace, waar ze in de jaren negentig zo vaak naar keek. Als de pathetische man die ik ben kan ik dit niet anders zien als een enórme metafoor.