Experts over de dreiging van een nucleaire oorlog met Rusland

Sinds Rusland op 23 februari Oekraïne is binnengevallen, heeft president Vladimir Poetin al twee keer verkapt gedreigd met de inzet van kernwapens. Zondag kondigde Poetin aan dat eenheden die over kernwapens kunnen beschikken, in verhoogde staat van paraatheid worden gebracht als reactie op de agressie en sancties van de NAVO. “Westerse landen ondernemen niet alleen vervelende economische acties tegen ons land, maar leiders van belangrijke NAVO-landen doen ook agressieve uitspraken over ons land,” zei Poetin in een televisietoespraak.  

De wereld heeft in de afgelopen decennia niet een dergelijke dreiging meegemaakt. VICE World News sprak met experts in ‘nucleaire afschrikking’ om ze de vraag te stellen die veel mensen nu bezighoudt: hoe waarschijnlijk is een nucleaire oorlog met Rusland? En wat betekent het precies dat het Kremlin de troepen in een verhoogde staat van paraatheid heeft gebracht?

Poetins dreigementen zijn nog onduidelijk, maar ze vinden plaats in een periode van grote instabiliteit in de wereld. Deskundigen die met VICE World News spraken waren het erover eens dat deze dreigementen uniek zijn, maar dat het westen niet moet reageren en moet proberen de spanningen te de-escaleren.

“Bepaalde kernwapens worden altijd in staat van paraatheid gehouden,” zegt Emma Claire Foley, een beleidsmedewerker op het gebied van Policy & Research bij Global Zero, een non-profit die de afschaffing van kernwapens nastreeft. Ze vertelt dat zowel de VS als Rusland langeafstandsraketten (ICBMS in het Engels) hebben die altijd al klaar stonden om gelanceerd te worden. “Die dreiging is constant en er is een zeer korte beslissingstijd voor het al dan niet lanceren van zo'n aanval.”

Beide landen vertrouwen op iets dat de ‘nucleaire triade’ wordt genoemd: naast ICBM's hebben de VS en Rusland kernonderzeeërs (Submarine-Launched Ballistic Missiles, SLBM's) en strategische bommenwerpers die op elk moment kernwapens kunnen afvuren. De reden dat geen enkel land een kernwapen zou gebruiken, is niet omdat ze er niet klaar voor zijn, maar omdat regeringen bang zijn voor de reële mogelijkheid dat een ander land met kernwapens wraak neemt – dit is in een notendop de theorie achter nucleaire afschrikking.

Deze wapens-triade is belangrijk omdat het nucleair bewapende landen in staat stelt te reageren als een poot van de triade wordt uitgeschakeld. Met andere woorden, als de VS alle ICBM-silo's van Rusland uitschakelt, kan dat land theoretisch nog steeds oorlog voeren met bommenwerpers en onderzeeërs.

Om te begrijpen wat Poetin werkelijk bedoelt met het in hoge staat van paraatheid brengen van zijn afschrikkingstroepen, moeten we de bewegingen van deze onderzeeërs en bommenwerpers in de komende dagen nauwlettend in de gaten houden, meent Foley. “Er zou een bom in een vliegtuig geladen kunnen worden, in plaats van in een apart depot. Er zouden meer onderzeeërs de zee in kunnen worden gestuurd om aan te vallen als dat nodig blijkt.”

Helaas is de Russische bevelvoering en controle - het proces op basis waarvan het Kremlin besluit kernwapens te gebruiken - grotendeels een mysterie. “Het niveau van paraatheid van de Russische strijdkrachten wordt erg slecht begrepen in het Westen,” zegt Hans Kristensen, directeur van een nucleair informatieproject bij de Federation of American Scientists. “Maar Poetin gebruikt dit duidelijk als nucleair dreigement.”

Die dreigementen zijn ook al een hele tijd niet meer nodig geweest. De Koude Oorlog eindigde meer dan 30 jaar geleden en sindsdien namen de nucleaire spanningen in de wereld langzaam af. Maar de laatste vijf jaar is er sprake van een ommekeer: Rusland ontwikkelde nieuwe kernwapens, Amerika heeft voor het eerst in decennia een nieuw soort kernkop ingezet, Groot-Brittannië heeft gezegd dat het nieuwe kernwapens wil bouwen, en verschillende wapenbeheersingsakkoorden liggen aan diggelen.

“Het is vrij grimmig, in de zin dat de leider van de grootste nucleair bewapende staat bereid is om dreigementen als deze naar buiten te brengen en militaire stappen te ondernemen, zonder een directe dreiging van de NAVO of de Verenigde Staten,” aldus Kristensen. “De NAVO heeft niet expliciet gedreigd met zijn nucleaire macht tegenover Rusland.”

In plaats daarvan merkt Kristensen op dat Poetin de dreiging van een nucleaire oorlog gebruikt om te reageren op westerse sancties en hulp aan Oekraïne. “Dat bereikt niet het niveau voor nucleaire signalering,” zegt hij. “Het zou in een situatie als deze geen rol moeten spelen. Het baart me zorgen dat hij hier desondanks toe bereid is.”

Beatrice Fihn, uitvoerend directeur van de International Campaign to Abolish Nuclear Weapons, was het daarmee eens. “Het is een extreem gevaarlijke situatie,” vertelt ze ons. “Poetin heeft laten zien dat dit niet een wapen is dat ze gebruiken om hun eigen land te beschermen. Het is een wapen dat ze inzetten om hun macht te doen gelden ten opzichte van andere landen. De afschrikking wordt niet ingezet om het land te beschermen. De afschrikking wordt gebruikt om iets te communiceren: 'Ik doe met Oekraïne wat ik wil en jullie kunnen toekijken.’

Fihn zegt ook dat zij het ongelooflijk gevaarlijk zou vinden als de NAVO zou reageren door het eigen afschrikkingsniveau te verhogen. “We moeten de nucleaire retoriek onmiddellijk de-escaleren,” zegt ze. “Hoe harder het alarm, hoe meer kans ontstaat op fouten, ongelukken en misverstanden. Op de lange termijn moeten we werken aan multilaterale nucleaire ontwapening. We hebben nu bijna een decennium lang gezien dat wapenbeheersingsovereenkomsten worden ondermijnd en dat ze worden geschonden, dat het internationaal recht wordt ondermijnd en dat het multilateralisme terzijde wordt geschoven. Dan kom je in situaties als deze terecht, waarin landen en leiders het gevoel hebben dat ze kunnen doen wat ze willen en ermee wegkomen.”

Binnen de nucleaire afschrikkingstheorie gaat men ervan uit dat geen enkel land als eerste zou willen toeslaan met kernwapens. Het gaat er ook van uit dat de impliciete dreiging van nucleaire vernietiging niet zal worden gebruikt voor een conventionele oorlog. Maar dat zijn niet meer dan veronderstellingen. “Dat is de grote zwakte van nucleaire afschrikking,” volgens Fihn. “Het gaat ervan uit dat iedereen rationeel handelt.”

Stephen Schwartz, senior fellow bij de Bulletin of the Atomic Scientists, is het daarmee eens. “Ik denk dat de mensen die het meest pro-kernwapens zijn, stellen dat we ze nodig hebben om de vrede te bewaren, dat ze een kernoorlog kunnen voorkomen. Ik denk dat ze op zijn minst hun argumenten zullen moeten aanscherpen, of ze zelfs helemaal zullen moeten herzien. Laten we ons echt door kernwapens in toom houden en wat betekent dat dan voor de toekomst van de wereld en de toekomst van Rusland en Europa?”

Bovendien is het ook zo dat de VS en andere westerse landen Rusland voortdurend in de gaten houden om te zien of het zijn houding ten opzichte van nucleaire wapens verandert. Als er iets was veranderd, hoefde Poetin dat niet op TV aan te kondigen. Dat hij dat wel deed, is van belang.

“Het feit dat hij het aangekondigde is een beetje triest,” vertelt Jeffrey Lewis, een professor aan het Middlebury Instituut van Internationale Studies en een kernwapenexpert. “Poetin probeert macht en intimidatie te projecteren. Dit is vergelijkbaar met het 'gekkenalarm' van Richard Nixon in 1973, hoewel Nixon het niet aankondigde. De Sovjets haalden hun schouders op bij Nixons actie; wij zouden ook onze schouders moeten ophalen bij Poetins zetten.”

Lewis is zich er van bewust dat er ook kernwapens gericht zijn op Rusland. “Poetin kan inderdaad miljoenen mensen ombrengen, maar hij is niet dom. Hij weet dat de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk ook nucleaire arsenalen bezitten. Dit is hoe afschrikking werkt,” zegt Lewis.

De spanningen leggen de waanzin van kernwapens bloot.

“Als je het krankzinnig vindt dat Poetin en het Westen het leven van miljoenen mannen, vrouwen en kinderen in gijzeling houden om te onderhandelen over het lot van Oekraïne en de toekomst van Poetins bewind in Rusland, dan ben je dus sceptisch over nucleaire afschrikking,” voegt Lewis eraan toe. “In dat geval, join the club, we zijn een leuke groep mensen.”