„Dajorie, kodoleske kaj na kamel tut, te des leske paj thaj maro! Te oves lačho, daje, ke but phares kerel pes lačhipe!” Mire dajan akharenas lan Ileana, ama savore manuša phenenas lake Lina. Si lan karing 82 berša thaj ande palutne 61 berša sas jekh andar e tile pe savende vazdinjas pes amari familia. Voj sikavdjas amen te nakhas opral e pharimata thaj te mangas maj but amendar. E palutne 43 berša sas mange i maj lačhi amalin, ama vi o maj zoralo kritiko.
Miri daj na sas nijekhdata ki škola. Laki familia, 11 čhavenca, andar savende voj sas i maj tikni čhaj, godisarde ke trebal te sikaven lan te ovel khereski džuvli thaj te dikhel o kher, i škola si andar e „rajnja”. Sikavde lan te lel sama po kher thaj pe dživutre, te khuvel, te sivel, te ovel godjaver thaj te ovel lan respekto. Inke katar e 11 berša sas lan griža katar sasti familia, ljas pe peste o rolo sar „džuvli ando kher”, kerelas xabe vaš e maj bare phrala thaj lelas sama pe maj tikne.
Videos by VICE
Sas jekh čhaj barjardi sakadja sar akalaver čhave andar o gav Negrilești, pašal o Tecuci. Von thaj kodola andar o Țigănești, cirdenas pes andar e purane tikne khera le robjenge kaj sas ande kodo than (katar si vi o anav le gavengo), thaj areslesas sajekh akalavre gavutnenca. But cira denas duma romanes, na phiravenas romane šeja thaj pal i kultura dičhjonas ke si maj sigo rumunja de sar roma. Akceptisarenas peski romani identiteta thaj kodola andar o gav prindžarenas len kadja thaj savore manuša dičhjonas ke dživen ando lačho xatjaripe (pačja).
Soske sas lačhi khereski thaj godjaver kado kerdjas but čhave andar o gav thaj pašal o gav te dikhen lan sar jekh partida lačhi. Sivelas šukar, khelelas mišto andi xora thaj sas o asape pe lako muj sasti vrjama, vi kana kerelas buti ki phuv. O phiravipe čhavorikano thaj lako simplo šukaripe kerdjas, de kana pherdjas 16 berša, te oven but kaj mangen lan. Savore sas dine palpale andar verver motivurja: ke sas but čoro vaj ke sas but barvalo, ke sas gadžo thaj ke si te kerel la „tziganka”, ke sas but xarno vaj but učo, ke sas les o nakh na džanav sar ekc. dži kana mire phure thaj e phurja andar o gav cirdine pes rigate: „Si te ačhjol čhaj phuri!”. Sigo pal sar pherdjas 20 berša, „ljas pes” mire dadesa, jekh čhavo simplo andar o Galați, savo sas kasavo insistento, dži kana sasti familia thode i presia kaj trebalas pe mi daj te akceptisarel o mangipe te prandenel pes.
Cirdine pen (gele) ando Galați, kother trebuisardja te gelel jekh aver realiteto. Bi kheresko, bešle sar duj berša ande jekh grasteski štala dini lenge pi renta (pe lovende) varekastar andar i familia le dadeski. Bi školako, arakhljas buti samo ke melalimasko (gunojosko) serviso le forosko. Maj anglal sas lake but dar. But kušenas lan samo kana dikhenas lan le šulavnjasa ando vast thaj laki dar sas barjardi katar o šunipe le korangoske mujesko kerdo katar kodola kaj denas muj late. Xatjardjas pes lažandi butivar thaj samo i pakiv ande peski familia thaj ando Del kerde lan te džal maj dur. Phendjas peske kaj lake čhave si te ovel len “lil” thaj khonik na-i te lažarel len nijekhdata.
Kerelas peski buti mišto, džanidos ke šaj te ovel lan jekh than butjako maj lačho kana “e manuša phenen ke dikhel peski buti”. Ande baza varesave rekomandacienge dine katar e šerutne, mangljas o transfero pe sajekh funkcia, ko CFR. Buti maj but, ama maj mišto pokindi thaj maj cira sikavdi. Kidenas savore love te kinen peske kher thaj lako dad thaj daj bikinde peske dživutre te den len vast. Sa ande kodova vaxt, e čhave barjarde laki motivacia.
Kinde jekh kheroro tikno savo, khetanes mire dadesa, astarde te lačharen les. Savore love kaj lenas thonas len kothe. Te butjaren e love le familiake, khetanes mirenca, phirenas le vurdonesa ande gava pašal o Galați, kidenas fîldja papinake thaj bikinenas verver butorja kerde katar le Butjarnengi Kooperativa.
Ando 1973, o phral o maj baro nasfajlilo katar i leukemia. Arakhle pes but „amala” te den lenge devlikane draba pe sume lovenge bare. Von bikinde sa so sas len, maj cira o kher, te šaj len savore draba kaj trebanas. Ama o sastjaripe sa na avelas. Trin berša maj palal, miro phral mulo thaj mekljas me dajan te nakhel laki dukh pašal akalaver čhave. Ke enja čhona thaj oxto divesa pal lesko meripe, avilem vi me pi lumja. Miri daj pakjalas ke me sem o modo sar o Del pendjas lake palpale ke lake rugisarimata te sastjarel kodoles kaj samo gelosas peske. Laki pakiv aresli i pakiv savorengi. Lile decizia te thon mage sa kodo anav thaj semas kamlo sar duj.
Varekana trebalas te xal pes kodolenca kaj pakjanas ke trebal te lažaren amen soske sam roma. Insistisardja te len amen ande xurdelin, te na ovas thode ande xulavde klase vaj, maj palal, te las jekh than butjako kaj si telal amaro džanipe. Na akceptisarelas te ovas dikhle opral. Mangelas te phiraven pes amenca korekto thaj sikavelas amen te kidas andar e danda thaj te keras buti. Bičhaldjas amen savoren, ande sajekh data le teoretikane školenca kaj kerasas len, ko muzikako liceo, soske, “te na mangasa o lil, te ovel amen jekh buti šudži”. Savore štar sikliljam te giljabas ke jekh instrumento. Me na manglem o violoncelo.
„Ušti, pujo miro, ke trebal te džas ki škola”, phendjas mange ando angluno školako dives. „Inke cira, rugisarav tut…” phendem me. Pal panž minutja pe jekh maj zoralo tono, avili palpale: “Hajde, dajorie, trebal te thoves tut, te xas thaj te aresas ko putaripe”. „Sigo”, phendem, ama na uštinjem. “Ušti, khandineja, ke i škola kerel tut manuš, na o sovipe!” Kadja delas mange duma kana sikavavas lake sode vašno sas mange o siklipe.
Na sas man časo kaj vazdel tut, kadja o uštipe, kana vi voj thaj vi mo dad kerenas buti ande texarin, sas jekh čačo pharipe. Me dades xoxavavas les sigo, varesave phenimasa, ama me dajasa na džalas mange. Voj kamljasas but te džal ki škola, ama e pharimata le familiake, o fakto ke sas i maj tikni phen maškar e 11 phrala, plus o mentaliteto andar e rumunikane gava ande berša 40 – 50, kerde lan te ovel preparisardi te aresel “khereski džuvli” thaj “romni”. Phenelas amenge sar avelas i sikljarni late khere ko anglunipe le beršesko, te kerel mire phurjan te xatjarel te mekel peske tikne čhajan ki škola thaj savrjama rovelas kana anelas peske andi godi sar delas anglal:
„Mek, rajnie, ke na-i te aresel sikljarni! Dikhljen tumen sikljarni tziganka?”.
Mi daj siklili te xramosarel thaj te drabarel manca. Kerelas liniuce, bastonja, anrore thaj xramosarelas o alfabeto maj sigo thaj maj mišto mandar. Kadaja kerelas mange but xoli thaj lako ironikano asape sikavdo kana kerelas buti ande miri bangi rig, kerelas man te bešav časurja saste anglal o lil, kerindos bare eforturja te nakhavav lan. Areslem te kerav kadaja katar o anglunipe le dujto klasako, kana i informacia mangelas maj but vrjama vaš o siklipe, vaxt kaj mire dajan na sas.
Mi daj sas miro „phurditori” ke le školake baredivesa, sas miri partenera kana sikljavas e lekcie thaj sa voj arakhelas man kana jekh aver dad/daj vaj sikljarno/ sikljarni pakjanas ke trebal te phiraven pen amenca verver andar i etnia.
„Miro čhavo na ztiganizisardja ke tumaro udar, trebal te phiraven tumen lesa sar orsave avere čhavesa. Te kerela nasulimata, keren les došalo sar trebal, ama na teljaren les soske si tzigan”, sas e alava mire dajake save šundem kana avili ki škola te mangel eksplanacie kodolenge kaj lile decizia ke našti te ovav o flagaro le klasako, vi kana semas alosardo katar i „grupa”.
Na xatjaravas soske mi daj rovelas kana phenelas so phenelas, ama džanav ke laki reakciaki zor kerdjas man te bešav ande kodoja klasa thaj te džav maj dur ki škola.
Mi daj sas kodoja kaj avelas ke kidimata le dadenca/ dajenca thaj savrjama pal kodo, avelas so me anavjaravas „o časo le vakjarimasko”: phenelas mange sode pakiv si lan ande mande, ke džanel ke me kerav buti thaj si te ovel savrjama pašal mande. Xasaravas miro intereso sode droma šundemas kadala thaj adžukeravas te agorisarel so me pakjavas ke si “registracia”, te džav ko khelipe.
Andi oxtoto klasa lemas decizia te džav ki komplementaro škola. Dikhavas e trebajmata paš mande, akalaver trin phrala mire save kerenas buti thaj pakjavas ke šaj te džutisarav te sikljava jekh praktično buti. Na dinemas duma me dajasa pal kado, semas sigurno ke si te džav te xramosarav man kothe korkoro, kodo delas mange o trebutno slobodipe te thav miro plano ande praktika. Sar kana sas kerdo, mi daj ljas peske slobodo ande jekh dives, avili khere thaj phendjas „Haj te xramosaras amen ko liceo”. „Upsss!”, phendem mange, “thaj sar phenav me mire dajake?!”.
Ko angluno liceo, phendja mange ke sas mišto te dav duma kodolenca katar o sekretariato, „soske si man lil”. Pal so dine mange varesave informacie, lem decizia ke „na mangav kathe”. Pal aver trin, štar čhudimata, lem mange zor po drom karing aver liceo thaj jekhe gudle galososa phenav: „Daje, dikh me so dinem man godi! Tu dikhes so pharo si amenge thaj sode but buti keren tume! Pakjav ke sas maj mišto te na džav ko liceo thaj te džav te sikljav jekh praktično buti”. “Tu patjas ke si pal tute?!”, dinja muj mande po drom. Duj rakhlja nakhenas bi te adžukeras pašal amende, kodo kerdjas te barjol miro lažavo. Na maj sas man čačipe te putrav miro muj. Xramosardjas man ko angluno liceo kaj arakhljas ando drom, pal kodo ljas decizia “mo čhavo na džanel matematika, kadja maj mišto si te kerel kodoja buti le rumunikane čhibjasa” (darbarel pes filologia).
Kurke, kana le fotbaloske timurja Oțelul vaj Dunărea khelenas khere, džavas lasa te bikinel semki ko fotbalo. Kerasas varesave love opral, save sas pokinde vaš i edukacia le čhavengi. Pal 1990, e vaxta paruvdile palem. Pal o principo „o palutno avilo, o angluno gelo”, mi daj xasardjas pesko than le butjako, sar šulavni ko Liceo vaš i Marina. Sar sas pharo te arakhes buti ande kodoja vrjama, specialo andar jekh džuvli bililesko, romni thaj ke 50 berša, mi daj aresli “semkarka” sasti-vrjama. Pal 30 berša butjake, ando adžukeripe le pensiako, bikindjas semki deš berša, šaj maj but, ando auto parko pašal o Siderurdžikano Kombinato andar o Galați.
Mekljas pes kana gelem ko liceo thaj na maj sas kon te pekel lake e semki. Paruvdjas sa peski atencia karing mande thaj karing lako mangipe te aresav mišto. Jekh paš andar i pensia me dajaki thaj me dadeski sas bičhaldi mange, sako čhon, ando angluno semestro andar o angluno berš ki fakulteta. Kana šundem ke von kerenas i bokh andar mande, na manglem te maj lav e love.
Mi daj sikavdjas man te ovav lošalo pal sa so si man thaj sar trebal te asav le dživimaske. Te dav thaj te lav. Te na krisinisarav thaj te rugisarav man te oven jertisarde mire doša. Te kamav thaj te ovav kamlo. Te na kušav thaj te kamav le pašutnen. Sa so del pes mange te ovel pal miro čačipe thaj te na lošajljav pal khančeste so na-i miro. Te uštjav kana varekon na si čačo akalavrenca kaj si paše thaj te dav vast kas šaj. Te dav maj anglal te mangav thaj specialo, te mangav maj but mandar avdives de sar manglem o dives kaj nakhlo. Te ovav barikano vaš soste sem thaj te sikavav kodolenge kaj kušen man, ke jekh “tzigano” šaj te ovel maj lačho lendar. Mi daj sikavdjas man te ovav manuš bešindos paš mande thaj mekindos man te dikhav lan.
Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).
