I paramisi kaj džanav lan astarel le phuresa Ion. Na džanav mišto i paramisi le familiaki andar e rig le dadeski maj dur katar o papo Ion, soske kado mulo, andar i kauza le nasfalimatengi thaj čhinimatengi, sigo pal o baro maripe. Phenel pes ke sas jekh andar e maj lačhe khereske manuša andar o Comrat, atoska phuv rumunikani, ando prezento i kapitala (šerutno foro) le autonomo regionoski Găgăuzia andar i Republika Moldova. I buti savi siklilo katar pesko dad (miro angluno phuro) inkerelas o dživipe but lačhes andar sasti familia. Andar o sastrjaripe inkerdjas pesko kher thaj čajljardjas peske čhaven, sikavdjas len so vi vov sas sikavdo, te oven manuša orta thaj te mangen i pakiv.
E berša nakhle thaj i familia me phureski lilja decizia te džal ando Galați. Te na phiren valorjenca kaj te putaren e jakha, mo papo ljas decizia te bikinel sa thaj te astarel katar o anglunipe “ando foro”. Ko Galați, o dživipe na sas loko: jekh nevo foro, bi bute amalengo thaj prindžarde manuša thaj le normalo provokacienca andar o barjaripe jekhe neve dživimasko. Le lovenca kerde andar o bikinipe le butjengo andar o Comrat, kindjas peske jekh šukar kher pi strada Poșta Veche, dosta baro kadja te ovel than te bešen savore. Mekljas o sastrjaripe thaj astardjas te bikinel balen. Le lovenca kaj kerelas areselas te del vast peske buxle familian thaj sja dičhjolas ke si ando than, kadja sar mangle penge von.
Videos by VICE
Maj anglal lile lengo čačimos te keren komerco
Ama andi Rumunia le beršengi 30 – 40, e ideje le eugenisturjenge, le Germanikane Etnikane Grupake andar i Rumunia thaj le Legionaro Miškimaske, astarenas te oven vazdine opre sar statoski politika. I deklaracia le Rumuniaki sar Legionaro Nacionalo Stato andjas pesa o inklipe varesave rasialo politikengo savenge viktime pele e evreja, e roma, e grekurja thaj e armenja. Mire familiake čhinavde o čačimos te maj kerel komerco.
Sigo pal e iventurja andar 1940, kana i Rumunia dinjas le Sovietikane Uniake, bi marimasko, i Bukovina le Nordoski thaj i Basarabia, miro phuro, anglal soldato ando Regimento 11 Dorobanți ando Angluno Baro Maripe, sas bičhaldo andi Chilia Nouă.
Andi iuni 1942, o Galați sas i viktima katar o maj baro bombardamento, dži ande kodo momento, kontra jekh rumunikano foro. Sas peravdo o aeroporto, kotor andar o porto, jekh sasto kartiero (Lozoveni) thaj but khera andar o than Poşta Veche-Războieni-Stelei. Maškar e peravde khera ginnelas pes vi o kher mire phurengo. I bari jag kaj avili pal kodo phabardjas sa, kadja i barikani familia andar o Comrat aresli te marel pes ande jekh bidikhlo melalipe.
Te šaj anel manro pi masa, i korkoro čhaj maškar e 7 phrala astardjas te mangel pe droma. Kado kerenas savore, vi miro dad, savo sas les toke 2 berša thaj jekh paš, ama miri bibi, ke lake 17 berša, sas vi voj daj, kadja ke trebalas te dikhel vi peske čhaven.
O čhavo samo jekhe beršesko savo sas deportisardo thaj mulo ando lagero
Ko 1 juni 1942, i legionaro Rumunia alosardjas te deportisarel le romen andi Transnistria, jekh drom „maj manušikano” vaš o etnikano khoslipe ando than le sobako gazosa. Sas deportisarde e phirutne thaj kodola save reprezentisarenas „jekh socialo problema”. Andi palutni kategoria dine andre vi miri bibi thaj lako čhavo samo jekhe beršesko thaj jekh rig bari andar i buxli familia. Kadja sar pokindo lengo zumavipen te dživen, kadja sar daštinas. Thaj i solucia le statoski na sas te del vast kodolen kaj na sas andar i romani etnia, ama te deportisarel len. Andar i kauza „le manušikane kondiciengi” save sas len andi Transnistria (bokh, šil, violurja, o inklipe varesave phare nasfalimatengo, džuva), maj but de jekh paš andar kodola kaj sas deportisarde, specialo e čhave, mule. Maškar lende vi o čhavo mire bibjako. Thaj ni na džanel pes kaj sas prahosarde.
Andar o momento le deportaciako mire bibjako, miri phuri astardjas jekh maripe kašuko le sistemosa te anel peske čhajan pale. Sas ande laki rig jekh legia kaj phenelas ke i familia kaj si angluno grado kodolenca kaj den vast andi rumunikani armia si „jertisarde” katar i deportacia, lindos pes samate ke kodoja familia del vast le themes. Bezexasa, i čori tziganka, kaj na džanelas lil thaj bi romesko, aresli te asan peske latar le instituciake manuša thaj lake zumavimata karing le statoske institucie lile negativo palpale phenipe. Maj but de duj berša, jekh rig andar miri familia dživisardja andi jag. Maj savore phenenas, butivar, godisarenas ke o meripe falas o korkoro udar karing o mangipe te na maj dukhas.
Andar 14 membrurja familiake deportisarde, ačhilo dživdo samo jekh
Čhindo ando Stalingrad, o papo Ion avilo palpale khere thaj šundjas ke o them kaj vov kamelas, andar saveste čhordjas pesko rat, deportisardjas leski familia. Miro papo na sas les so te kerel samo te rugil pes ke kodola pi phuv thaj ke Kodo Opral te anel leske čhajan thaj nepotos (unukos) palpale. Bezexasa, pi phuv khonik na šundjas les thaj i vorba ke sol duj mule aresli ke lesko kan. Nasfalo, čhindo thaj ande jekh bidikhlo melalipe, le ogjesa čhingjardo thaj o korpo kovlo, miro papo, o Ion, ačhavdjas te maj mangel te maj dživel. Na nakhli but vrjama thaj e pomane, kerde andar i čhaj kaj patjanas lan muli, paruvde pes ande iventurja godisarimaske pal o Ion, o sastrari andar o Comrat, savo kerelas komerco balenca, kadja lačhes ke i buti aresli lesko anav (Ion Porcaru’).
Andi septemvri ’44 i bibi aresli khere. Andar 14 manuša andar amari familia, voj sas korkoro kaj ačhili dživdi.
Maškar 1942-1944, 25 milja rumunja romane etniake (90 milja bioficialo) sas len i bibaxt mire familiaki. Došale bi došako, bibaxtale, purane soldatja, butjarne, džuvlja thaj čhave, sas godisarde sa bičače te oven rumunja, vi kana jekh milja berša lenge, von sas pe kadala phuvja. O rat lengo sas dikhlo bišužo thaj došalo vaš o „xamisaripe le ratesko geto-dako”, so eksplikisarel, andi opinia varesave civikane, religioso thaj politikane liderjengi save pusavenas xoli ande sasti societeta, „o peravipe le rumunikane societetako”.
Idž, 2 avgusto, komemorisardjam o Holokausto kontra e roma, te anas amenge andi godi 1,5 milionurja roma save pele viktime le nazitikane politikenge, thode andi praktika katar i Germania thaj lake aliaturja.
Sas, vi kadja, duj ekscepcie guvernurjenge pro-nazistikane save lile sama pal penge themutne: i Bulgaria thaj i Danemarka. Kado samo te xarjarel pes ke so ačhilo andi Rumunia kodole beršengi na sas manglo pi zor katar o Berlino, ama godisardjas pes, ginavdjas pes thaj mangljas pes ando Bucureşti.
Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).
