Beš kadja, na-i so pakjas tu, khonik na thol zor pe tute save alava te phenes vaj na. Mangau samo te phenav tuke savi si i buti thaj soske si jekh alav bikamlo. Na ov dilo thaj šun cira.
Țigan, zingari, zigeuner, tsyganskiy, cigány, çingene – ande maj but čhibja kaj si pe Evropako Kontinento (vi ande turkikani čhib), o alav si les sajekh xatjaripe. Na-i kadja komplicime thaj bixatjardo sar phenen but manuša, ando realiteto si but loko. I etimologia si klaro, savore si len sajekh korin, alav andar i grekikani purani čhib Ἀθίγγανοι’ (Athinganoi vaj Athingani), jekh sekta andar o purano kristianismo, phangli ko Monarhismo. Alav kaj boldel pes sar “bi te azbas, biazbalo, bipakivalo, bišužo”, sikavindos o statuso jekhe došale sektako. Jekhvar so aresle ando Bizantino Thagaripe, e maj but roma sas dikhle sar membrurja katar kadala sekte, o alav areslo universalo vaš orsavi pakiv kaj na sas ande norme le institucionalizime kristianismoske.
Videos by VICE
Andi Rumunia, soske sas bizantino influjenca, o alav dinjas andre lokes. Ando 1385, o alav arakhel pes sar konfirmacia ando paruvipe le sklavurjengo maškar e Rumunikane Phuvja. Si interesanto o fakto kaj o alav „țigan”, ande kodo momento, na sikavelas musaj jekh etnia, ama, maj sigo, o statuso le romengo thaj avere etniengo sar sklavurja phandade. Maj palal, vi ande pašutne berša, varesave variante andar o DEX definisarenas o alav țigan sar “jekh manuš kaj si les jekh phiravipe bilačho”.
Kadja, na das duma pal politikano čačipe thaj pal le Sorošesko netvorko kaj peravel i nacionalo identiteta. Pal sar dikhel pes, o alav si nango na si les andre etnonimo, thaj o fakto ke na-i te ovel nijekhdata akceptisardo sar oficialo alav, sikavel jekh sastevesti tendinca ande lingvistikane thaj historikane studie.
Andi čhib le romengi, romani vaj rromanes, o alav țigan ni arakhel pes. I romani čhib, andar e geografikane thaj kulturalo konteksturja kaj barjardjas pes si lan but dialekturja thaj anava (rrom boldel pes sar murš, manuš, rom), ama ande nijekh dialekto ni arakhel pes o alav țigan. I romani si jekh purani čhib kaj cirdel pes andar i sanskrita, phangli ke hindi, kadja si jekh andar e anglune čhibja indo-evropune. Kadja, rrom na-i jekh invencia palal-decembro, sar phenel kodo kak tiro, savo alosardjas o PRM ko anglunipe le beršengo 2000.
Ando reliteto, o angluno drom kana arakhljas pes o alav rrom andi Rumunia si ando šeliberš XIX-to ko Jean Alexandre Vaillant, savo xramosarelas sar phenen peske e roma maškar pende. Maj palal, andi maškarmarimatengi vrjama, inkljon vi verver organizacie romane, sar si ” I Generalo Unia le Romengi andar i Rumunia” (1933), savi del avri o džurnalo O Glaso le Romengo.
Beš bidarako, na-i te thol tut khonik te phenes muskulja romanes, vaj Rromaniada, na ov asamno. Džanav ke varesave tziganja mangen te phenes lenge kadja, kodo si korekto, sakojekh si les čačipe ke pesko-anavjaripe (auto-determinacia). Kado trebalas te aplikuil pes maj bute populacienge: o čačipe ke pesko-anavjaripe (auto-determinacia) sar fundamentalo čačipe. Phenindos verver, sar šaj te vakeres alava kaj na-i etnonimurja te anavjares etnie? Sar eksemplo, andi spanikani, francikani thaj anglikani čhib, i etimologia le alavengi gypsy, gitano thaj gitan si len sar korin o egiptjanikano alav, soske sas jekh konfuzia pal o kulturalo phanglipe, pakjalas pes maj anglal, ke e roma avile andar o Egipto. O libe pe tute si o bazutno principo, kadalatar si amen ando Kosovo grupurja sar aškalia/egiptjanurja, ande Balkanurja grupurja romane save lile pe peste totalo e alava thode avrjal.
Ko agor le divesesko, ovela o paruvipe astarel vi katar i čhib thaj o modo sar dikhas amen jekh averes ko nivelo le vakerimasko. Sem sigurno ke savore manuša pakjan kado, džanav kaj but andar tumende si bibaxtale katar o grobianismo (dilipe) andar e publikane thana. Anadar kado ovela si o kazo te astaras e grupurjenca kaj si maj bilačhes xatjarde, thaj na vakerav samo pal e roma, ovela vi pal e manuša LGBT+ vaj aver grupurja dine dab sako dives.
Dži ande kodi vrjama… Te oven baxtale!
Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).
