O fotografo kaj sikavel tuke le romen verver de sar sikavdjas tut i media andar i Rumunia

Akana varesave kurke dinjas pes avri ando Berlino i RomArchive - I Romani Digitalo Arhiva, jekh digitalo platforma maškathemutni savi anel khetanes sa so si maj vašno andi romani kultura thaj arta. Sa kodoja platforma sas dini avri vi ando Bukurešti, ando 28-to februaro, ke le Evrejengo Themesko Teatro.

Kathe arakhes e perspektive katar maj but kuratorja, pal e subiekturja sar si e politike le fotografiake. Vaj dikhes jekh xarno filmo pal o modo sar si prezentisarde ande imagine varesave manuša, sikavel sar phiraves tut lenca ando realno dživipe. Pe kado drom aresljam vi ke fotografie kerde katar o Nihad Nino Pušija, dikhle katar o André Raatzsch, savo mangel te prezentisarel le romen avri, bi te sikavel e klasično stereotipurja.

Soske vi ande rumunikani media eksituil jekh praktika te sikaven pes e roma ande ladžane situacie thaj ande jekh bilačho vakeripe, putardilo miro intereso te prindžarav thaj te dav duma le Ninosa pal sar kerel vov buti te reprezentisarel jekh minoriteta, bi te sikavel e klišeurja.

Dinem duma lesa ando kher le piktorosko George Vasilescu (kodo kaj sikavdjas peske pikture ko Muzeo le Gavutne Rumunosko varesave berša anglal, kaj sikaven e portreturja le manelenge giljabnenge), te xatjarau sar avel paše ke peske modelurja, pal e etika le fotografiengi kana kerel buti le minoritetenca thaj sar barili leski vizualo estetika kana sikavel romane dženen.

VICE: So xatjarel pes andar i bistereotipalo reprezentacia le romane dženengi ande fotografie kaj keres len?
Nihad Nino Pušija:  Dinjam duma but pal so te sikavas ande RomArchiva, soske si prindžarde e stereotipurja, e klišeurja ande savende e roma si butivar prezentisarde ande jekh negativo sikavipe. Zumavdjam te našas katar i standardikani imagina kodolengi kolorisarde šejenca, pinange, giljabne. O André, sar kuratoro, liljas e fotografie le romenca thaj le gadženca thaj sikavdjas ke našti te prindžares kon so si. Ande lende del pes dupa pal jekh momentoski situacia, pal jekh tipo paramisjako thaj pal o modo sar prezentisares lan.

Andi vrjama kaj bariljan sar fotografo, savo sas o geno le fotografiengo romenca savende sas tut akceso?
Vi miri fotografia paruvdili. Kana astardem te kerav fotografie le romenge, ko anglunipe le beršengo 90, semas but interesuime katar i peravdi Jugoslavia thaj katar o putaripe le estikane blokosko. Atoska dikhlem ke e romane džene si ande jekh specialo situacia, ke xasaren peske khera, ke si dine avri andar peske thema. Kana san minoritaro, san o angluno kaj xasarel peski buti, pozicia. Ande Jugoslavia sas amen TV posturja thaj romane džurnalja - ande berša 80 sas jekh but zoralo aktivisturjekgo phiripe - ama o baro maripe liljas lenge sa thaj sas čhudine avri andar o publikano dživipe. Sas kategorizisarde pal i religia kaj sas len, ama maškar lende sas xoraxane, katolikurja thaj von maškar pende sas xulavde, kadja inklisti jekh dilema pal savi pozicia te len. Sas jekh andar e motivurja sostar but našle andar i Jugoslavia.

Kerdem lenge fotografie ande berša 90 andi Germania, ande jekh vrjama kana keravas fotografie parne-kale, cira eksotismosa ande kompozicia. Ama, pal jekh timpo, xatjardem kaj o eksotismo na-i vareso so mangen e roma, si vareso thodo pe lende pal o modo ande saveste si dikhle katar e madžoritarurja. Pal so nakhle e berša, astardem te sikavav len ande normalo situacie, ande savende na prindžares len. Si vašno te araves (peraves) kadala stereotipurja.

Les sama maj but kana preparisares jekh kadro jekhe minoritarosa vaj si sajekh buti vaš savore manuša?
Sasti vrjama si vareso kaj si phanglo ko pučipe: prindžares le manušen (kaj fotografijsares len) vaj na? Le romen si len inke i tendinca te našen kana si fotografijsarde vaj filmosarede, soske sas len but bilačhe eksperience maj anglal. Sas prezentisarde ande jekh negativo modo, senzacionalo, ande ipostaze kaj te oven prindžarde katar kodola kaj dikhen len. Katar kado mangav te našav, si problematiko.

Kerav fotografie le romenca ande savore thana, ama na-i man jekh šel familie savenca kerav buti, ama deš. Sar eksemplo, kerdem jekh reportadžo pal jekh murš kaj dikhel jekh tikni škola pal o flamenko andar jekh geto bute romenca andar i Sevilia, anavjardo 300 khera. I Evropaki Unia pokindjas štar milionurja evro vaš jekh kulturalo centro ando maškar kadale getovosko thaj pal štar berša, si inke nango. Thaj kado murš na si meklo te kerel peske flamenko časurja ande kodo centro, inkerel len sa ando kher kaj si sar kontainero, kaj si ko duj šela metrja katar kado moderno kher le Evropake Uniako, kothe džan samo duj-trin droma po berš vaš nesave tikne kidimata.

Sas tiri romani identiteta savi motivisardjas tut te areses fotografo?
Astardem te kerav fotografie anglal te arakhav avri ke miri phuri sas romni. Voj garavdjas kado andar i kauza le Holokaustoski, avili andar i Italia thaj na phendjas khanikaske. But manuša si len xamisardo rat thaj khonik na prindžarelas kodo ande laki vrjama, soske na sas jekh buti dikhli mišto. Si vi jekh buti pal o kolori.  Anav mange ande godi kana džavas mire kakeske čhavenca ki derjav andi Kroacia, me kaljaravas man but sigo thaj e rakhlore na mangenas te khelen penge manca pi plaža, phenenas ke sem tzigan. Miro kak xoljavolas but zorales thaj phenelas lenge te džan ko beng, ke na sem tzigan, sem samo kalo katar o kham. (asal) Ama kadala si butja kaj aven tuke ande godi kana si tut trjanda berša.

Kana san fotografo, sar šaj te cirdes jekh kadro ande saveste te oves sigurno ke našes katar e stereotipurja?
Kado si valido generalo savore manušenca, trebal te oves preparisardo te thos andre vrjama. Džas ke manuša, des duma lenca, pjes jekh kafa, na-i foto safari. Našti te džas ande lenge thana, te keres e fotografie thaj te džas tuke. Soske kadja si te ovel tut samo subiekturja, na identiteturja. Trebal te bešes tele, te šunes lenge problemurja. Ande jekh modo si socialo buti. Džanav ke varesave fotografurja den love, me na kerav kado nijekhdata, maj gelav lenge kafa, guglimata le čhavenge, si jekh sikavipe, kana samo prindžardjom varekas, te na džav le vastesa nango. Mangav te vazdav pakiv maškar amende, ande kado modo e manuša putaren pes.

I tehnika si jekh buti, ama kozom si tut maj but informacia, kozom džanes maj mišto i paramisi kaj si palal, kadja but i imagina si maj zorali. Lel pes samate but vi ande save konteksturja prezentisares e fotografie. Trebal  te des tut godi ke varesave publikacie si te sikaven len ande došale kondžunkture. Kadalatar si mišto pašal e fotografie te ovel jekh eksplanacia. Maj but pakjan ke džanen kon si e roma, ama šaj samo te godisaren.

Kadja rugisarav tumen, na phenen mange kon sem. Me džanav kon sem.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).