Huiselijke foto's van gezinnen uit een verwoeste stad in Oekraïne

Veel van de beelden in het boek Debaltsevo, Where Are You?, waarin drie gezinnen uit de Oekraïense stad Debaltseve worden gevolgd, zijn erg intiem. Je ziet beslapen bedden en afgeladen keukentafels, kinderen in pyjama en moeders in een badjas – je kunt de slaap en de warmte bijna ruiken. Die knusse huiselijkheid is ergens opmerkelijk, want wat deze gezinnen met elkaar delen is dat ze hun huis verloren zijn. Hun thuisstad Debaltseve, gelegen in de Donbas, werd in januari 2015 het toneel van een verwoestende strijd tussen Russische separatisten en het Oekraïense leger. Veruit de meeste bewoners zijn gevlucht, zo’n tachtig procent van de stad ligt in puin.  

Debaltsevo, Where Are You? is het resultaat van een jarenlange zoektocht van fotograaf Karine Zenja Versluis, die in 2013 begon als sluimerende interesse in haar eigen familiegeschiedenis, maar door de opeenvolgende verschrikkingen in Oekraïne een paar keer noodgedwongen van richting moest veranderen. Haar oma Zenja, die ze baboesjka noemt, kwam oorspronkelijk uit Oekraïne. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was ze als dwangarbeider (ostarbeiter) in Duitsland terechtgekomen, waar ze de Nederlandse opa van Karine ontmoette, die daar via de arbeitseinsatz beland was. Na de bevrijding trouwde ze met hem. Debaltseve was haar geboortestad. “Ik had me jaren verdiept in verhalen over migratie,” vertelt Versluis. “Nu was ik wel eens benieuwd naar mijn eigen achtergrond.” 

Versluis wilde afreizen naar Debaltseve om daar foto’s te maken – in eerste instantie vooral om met die foto’s een gesprek met haar oma over het verleden op gang te brengen. Ze was een vrouw die weinig over zichzelf losliet, vertelt Versluis, en toen ze Alzheimer kreeg herkende ze haar op een gegeven moment niet meer. In de lente van 2014 zou ze daarom naar Debaltseve afreizen, maar de situatie was daar door oplopende spanningen inmiddels onveilig geworden. Ondertussen verslechterde de gezondheid van haar oma snel. Op 15 juli 2014 overleed ze – twee dagen voordat het vliegtuig MH17 werd neergehaald en in het oosten van Oekraïne neerstortte.  

“Het leek alsof er steeds iets gebeurde wat mijn plannen in de war stuurde,” zegt Versluis. Ze besloot haar project in 2015 aan te passen. Met hulp van een vertaler plaatste ze een bericht op VKontakt, een soort Russisch-talige variant van Facebook, waarin ze schreef op zoek te zijn families zijn die onlangs vanuit Debaltseve naar andere steden in Oekraïne waren gevlucht en over hun leven wilden vertellen. Tot haar milde verbazing kreeg ze meerdere reacties. “Ik vond het heel wonderlijk dat er mensen waren die zeiden: kom maar. Ik denk dat ze ook wel nieuwsgierig waren. Het bleken heel bijzondere mensen te zijn, die hun leven echt helemaal open stelden.” Zo kwam ze in contact met drie gezinnen, die inmiddels op verschillende plekken in Oekraïne woonden. Versluis bracht tijd door in Kostjantynivka met het gezin van Natalia, een vrouw die op haar 38ste een nationaal kampioen paaldansen van Oekraïne werd en zichzelf sindsdien opnieuw heeft uitgevonden als eigenaar van een paaldansstudio. In Zaporizja logeerde ze bij het gezin van Oksana en Sergei, en in Kharkiv bij Svetlana en haar man Evgeniy, die tijdens de vlucht uit Debaltseve ernstig gewond raakte.

Versluis at borsjt en ging mee naar dansles, maar hoort ook de traumatische verhalen over de vlucht uit Debaltseve. “Ze waren ontzettend gastvrij,” zegt Versluis. “Bij Natalia mocht ik absoluut niet in een hotel slapen.” 

Door te logeren bij de stadsgenoten van haar oma leerde ze de Oost-Oekraïense cultuur beter kennen, zegt Versluis. “Maar ik leerde vooral veel over wat het betekent om weer opnieuw te beginnen, in een nieuwe omgeving. Iedereen had zijn eigen manier om met de situatie om te gaan. Natalia stortte zich in haar nieuwe leven als paaldansprofessional, Oksana verlangde nog heel erg terug naar haar sociale leven in Debaltseve, en Svetlana en haar man hadden een La Vita e Bella-achtige strategie om alle ellende voor hun kinderen te verbergen. Als er beschietingen waren, zetten ze heel hard de radio aan om hun kinderen af te leiden van wat er zich buiten afspeelde.”

Door de Russische invasie, nu ongeveer een jaar geleden, heeft het project een andere lading gekregen. Twee van de drie gezinnen die voor het boek werden gefotografeerd moesten weer vluchten, vertelt Versluis. In plaats van een afgerond einde heeft het verhaal daardoor een verontrustend staartje gekregen. Na het dankwoord volgen er een aantal pagina’s met notities uit februari 2022, en een korte opsomming van waar de betrokkenen nu zijn (Natalia is met haar kinderen in Polen, Oksana en haar gezin zijn uiteindelijk in Slowakije belandt, Svetlana is met haar gezin in Kharkiv gebleven).

Ook de titel werd een heikel punt. Debaltsevo is namelijk de Russische spelling van de naam van de stad, omdat negentig procent van de bevolking daar Russischtalig is. De Oekraïense spelling is Debaltseve. “Om die ene letter heb ik slapeloze nachten gehad.Toen ik jaren geleden aan dit project begon, was er nog geen oorlog. Het was nul procent politiek. Inmiddels is alles enorm politiek geladen. Een Russische spelling kan uitgelegd worden als pro-Russisch. Alles ligt nu onder een vergrootglas. Het is een kwetsbaar project geworden. Ik heb daar veel gesprekken over gevoerd.” Uiteindelijk heeft ze toch besloten de Russische spelling van Debaltsevo aan te houden, omdat de zoektocht van het boek zich voor de invasie van 2022 afspeelt. “Het blijft uiteindelijk het verhaal vanuit het perspectief van mijn oma, maar in het hier en nu gebruik ik Debaltseve en alle andere plaatsnamen in het boek zijn naar het Oekraïens vertaald ”

Debaltseve blijft een soort spookachtige aanwezigheid in het boek. Versluis heeft er zelf vooralsnog niet kunnen fotograferen. We zien de stad alleen op zonnige archiefbeelden (gemaakt door haar vader Dick Versluis in de jaren zeventig) en op foto’s van foto’s. Op die manier vertelt het boek niet alleen een persoonlijke geschiedenis, maar ook een universeel verhaal over ontworteling en over de zoektocht naar roots. “Ik hoop dat ook mensen die niets met Oekraïne hebben, er iets in kunnen herkennen,” zegt Versluis.

Scroll naar beneden voor meer foto’s:

Het boek Debaltsevo, Where Are You? wordt 19 februari gepresenteerd in Framer Framed in Amsterdam. Een tentoonstelling van de foto’s is daar tot 5 maart te zien, en vanaf 9 maart t/m 29 april in de Openbare Bibliotheek Amsterdam locatie Oosterdok. Op 24 feb opent de tentoonstelling bij FOTODOK in Utrecht als onderdeel van Whispers and Shouts. Voices of Ukrainian Women Photographers.