Waarom mensen er zonder mondkapjes anders uitzien dan je verwacht

Omdat ik tijdens de pandemie ben verhuisd, heb ik mijn huisbaas en buren ontmoet terwijl we allemaal mondkapjes droegen. Eigenlijk heb ik maandenlang alleen maar hun haren, ogen en voorhoofd gezien, totdat de maatregelen in New York versoepeld werden. Nu ben ik ook nog gevaccineerd, dus draag ik mijn mondkapje niet meer als ik buiten ben.

Laatst zag ik mijn buren voor het eerst zonder mondkapje, en het zag er totaal anders uit dan ik had verwacht. Ik was me er nauwelijks van bewust dat ik een bepaalde verwachting had van hoe hun gezicht eruit zou zien, maar ik zat er helemaal naast. Dat is deels te verklaren door het fenomeen amodale voltooiing, wat inhoudt dat mensen zelf invullen hoe ontbrekende informatie eruitziet, en deels door het feit dat we nu eenmaal erg slecht zijn in het waarnemen van gezichten, tenzij we het totaalplaatje zien.

Volgens Erez Freud, cognitief neurowetenschapper aan de York-universiteit in Canada, is de manier waarop we andere mensen waarnemen en identificeren erg veranderd tijdens de pandemie. Hij heeft het jaar 2020 “het grootste experiment in gezichtsherkenning ooit” genoemd. Want ja, hoe krijg je het anders voor elkaar dat een groot deel van de wereldbevolking rondloopt met een half bedekt gezicht – vooral op plekken waar dat niet cultureel geaccepteerd wordt?

Mensen zijn erg gevoelig voor gezichten. Daarom zien we ze ook snel in willekeurige objecten, wat ook wel pareidolie wordt genoemd. “We zien zelfs gezichten wanneer er helemaal geen gezichten zijn,” zegt Anthony Little van de afdeling psychologie aan de Universiteit van Bath in het Verenigd Koninkrijk. “Dat laat zien hoe belangrijk gezichten voor ons zijn.”

Freud voegt toe dat onze hersenen wel de neiging hebben om gezichten in een bepaalde combinatie te verwerken: rechtop met twee ogen, een neus en een mond. Dat wordt ook wel holistische gezichtsverwerking genoemd: we bekijken en herkennen gezichten als geheel, en letten niet zozeer op specifieke gezichtskenmerken.

De beelden hieronder zien er misschien niet meteen uit als gezichten, maar gewoon kommen met groenten. Maar als je ze omdraait, zie je meteen de gezichten van een soort groentepoppetjes:

Mensen met gezichtsblindheid, ook wel prosopagnosie genoemd, hebben verstoringen in hun holistische verwerking – wat laat zien hoe belangrijk deze vorm van verwerking kan zijn. Dit is ook terug te zien in het gezichts-inversie-effect, dat het geval is wanneer mensen er moeite mee hebben om gezichten waar te nemen als ze omgekeerd zijn.

Een voorbeeld hiervan is de zogenaamde Thatcher-illusie. Wanneer een gezicht ondersteboven is, vinden we het moeilijker om te zien dat er iets niet klopt. Maar wanneer ze gewoon normaal zijn afgebeeld, zie je meteen dat de Margaret Thatcher aan de rechterkant er wat vreemd uitziet:

Wanneer we gezichten met mondkapjes verwerken, doen we dat ook op een minder holistische manier, aangezien we maar de helft van een gezicht zien. Dat kan het onderliggende mechanisme zijn dat ervoor zorgt dat we bedekte gezichten minder makkelijk kunnen identificeren. Freud en zijn collega’s hebben afgelopen jaar bij bijna 500 mensen vastgesteld dat hun vermogen om gezichten met mondkapjes waar te nemen zichtbaar was verminderd, als je het vergelijkt met gezichten zonder bedekking. Bij 13 procent van de mensen belemmerde het zelfs zoveel dat het vergelijkbaar is met prosopagnosie.

Freud liet me ook het voorbeeld hieronder zien, waarin het ooggedeelte hetzelfde is, maar de onderkant van het gezicht – waar dus het mondkapje zit – anders. Als je de volledige gezichten ziet, kun je je onmogelijk voorstellen dat ze er hetzelfde uitzien, maar als hun gezichten deels bedekt zijn merken we het niet op.

Wanneer we een bedekt gezicht zien, voeren we ook een amodale voltooiing uit. Normaal gesproken krijgen onze zintuigen sensorische input als we dingen waarnemen: er komt informatie in het netvlies, dat vervolgens door de hersenen worden verwerkt tot een weergave. Maar soms is die input er niet, bijvoorbeeld wanneer de onderste helft van je gezicht wordt bedekt. En dan worden de ontbrekende delen automatisch ingevuld door je brein.

“Het enige wat je hier ziet zijn zwarte driehoekjes die op een bepaalde manier zijn geplaatst,” schreef Bence Nanay, cognitief wetenschapper aan de Universiteit van Antwerpen over de afbeeldingen hierboven in Psychology Today. “Maar je ziet een bol met stekels erop. De bol zelf is niet zichtbaar, maar je ziet hem toch. En rechts zie je een soort zeemonster, en het lijkt net alsof sommige delen onder water zitten. Dat vult je brein gewoon automatisch in.”

Amodale voltooiing kan ook bij andere zintuigen optreden. Als je met iemand praat terwijl je in een drukke straat bent en er midden in de zin een auto toetert, kun je vaak automatisch invullen wat je gesprekspartner waarschijnlijk had gezegd – ook al heb je dat ene woord nooit gehoord.

Als iemand een mondkapje draagt, krijgt ons netvlies geen visuele input om te bepalen hoe diens neus, mond en kin eruitziet. Hoe we dat invullen is vooral gebaseerd op ons geheugen, zegt Vanay. Als je diegene al kent, zal het vooral worden bepaald door je herinneringen, maar ook dat is nog geen garantie dat het helemaal accuraat is.

“Als je diegene al lang niet hebt gezien, vul je het in op basis van gedateerde informatie,” zegt Nanay. “Misschien is er in de tussentijd wel een hoop veranderd.” Zoals de Amerikaans-Britse schrijver T.S. Eliot al zei: “Wat we van andere mensen weten bestaat alleen uit onze herinneringen aan de momenten waarop we ze kenden. En wie weet wat er sindsdien is gebeurt.”

Als het om iemand gaat die je überhaupt nooit eerder zonder mondkapje hebt gezien, heb je natuurlijk weinig aan je geheugen. “En daar wordt het juist interessant,” zegt Nanay. “Bij mondkapjes maakt je visuele systeem gebruik van generieke informatie, over hoe neuzen en monden er in het algemeen uitzien.”

Bij gezichten vullen we ontbrekende gedeeltes vaak aan met aantrekkelijke gezichtskenmerken. Uit een studie uit 2020 bleek dat toen mensen de aantrekkelijkheid van gezichten in volledige en onvolledige foto’s moesten beoordelen, ze de mensen in onvolledige foto’s aantrekkelijker vonden. De auteurs schreven dat mensen bij een informatiekloof sneller geneigd zijn om positief vooringenomen te zijn over andermans uiterlijk. Dat bleek ook uit een ander onderzoek uit 2020, waarbij mensen die zonder mondkapje als ‘gemiddeld knap’ werden beschouwd een stuk aantrekkelijker werden bevonden als ze een mondkapje droegen.

De pandemie heeft dit effect misschien versterkt. Uit een onderzoek van voor de uitbraak bleek dat vrouwen die in Japan mondkapjes droegen als minder aantrekkelijk werden beschouwd dan vrouwen met. Toen dezelfde auteurs dat onderzoek onlangs herhaalden, kwamen ze erachter dat het ineens andersom was: nu droegen mondkapjes juist bij aan iemands aantrekkelijkheid.

“De kans is klein dat je bij iemand invult dat er een grote rode puist op diens neus zit, maar sommige mensen hebben dat natuurlijk wel,” schreef Nanay. “De generieke informatie waar je brein gebruik van maakt is dus op een bepaalde manier ook geïdealiseerd.”

Scott Barlett, een chirurg aan de Perelman School of Medicine aan de Universiteit van Pennsylvania en co-auteur van een van deze onderzoeken naar aantrekkelijkheid, zegt dat ze al voor de pandemie had vernomen dat mondkapjes zo’n effect kunnen hebben.”

“Vroeger ben ik geregeld verliefd geworden op een verpleegsters met een mondkapje, waarna ik teleurgesteld raakte toen ze die eenmaal afzette,” zegt hij. Er zijn zelfs woorden voor: “mask love” en “mask hot”.

Welke informatie gebruikte mijn brein toen ik het gezicht van mijn buren invulde? Er waren geen herinneringen waarop ik kon vertrouwen, dus maakte ik een algemeen gezicht op basis van alle neuzen en monden die ik al eerder had gezien. Mijn vriend was totaal niet verbaasd om hoe onze buren eruitzagen. Dat kan betekenen dat mijn amodale voltooiing minder accuraat is dan die van hem, en dat we in ons leven verschillende gezichten hebben gezien, zegt Little. Of het nu in het echt is, online of op televisie.

Eigenlijk vullen we aan de lopende band dingen in, maar staan er meestal niet zo bij stil. “Stel dat je naar een stoel kijkt – alles wat zich achter die stoel bevindt vul je automatisch in,” zegt Nanay. “Als je naar je telefoon kijkt, vul je in hoe de achterkant eruitziet. Maar dat zijn niet enorm spannende dingen.” Gezichten zijn dat een stuk meer, omdat er emoties mee gepaard gaan. En dus valt dat ook meer op.

Door een tijd met mondkapjes rond te lopen herinneren we onszelf eraan dat wat we waarnemen niet allemaal vanbuiten komt, maar ook van onszelf. Volgens Little geloven mensen vaak dat ze iemands persoonlijkheid van een gezicht af kunnen raden, en doen we aannames op basis van gezichtsuitdrukkingen. En die kloppen soms wel degelijk, maar vaak ook totaal niet.

Freud en zijn collega’s hebben recent nog onderzocht of mensen na een jaar mondkapjes dragen beter in staat waren om gezichten met mondkapjes waar te nemen. Bij de 300 deelnemers bleek er geen verbetering te hebben plaatsgevonden, wat erop wijst dat ervaring bij daar geen garantie voor is. “Het benadrukt hoe rigide het volwassen visuele systeem is, zelfs met ervaring en training,” zegt Freud.

Dit alles laat in ieder geval zien hoe complex onze waarneming is van dingen die we niet kunnen zien – vooral wanneer het op gezichten aankomt. Ons brein moet hoe dan ook een boel giswerk doen, en soms zit-ie er naast. “Maar zo zit het nu eenmaal in elkaar,” zegt Nanay. “En de pandemie is daar één lange demonstratie van geweest.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE US.
Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.