Er is meer mis met hoe de politie zichzelf neerzet in de media dan je denkt

Als je dit leest denk je: ai, heterdaad, niets aan te doen, dit wordt een tijdje brommen. Maar verrassend genoeg is de man is afgelopen woensdag vrijgesproken, en zijn de dienstdoende agenten vooralsnog de schlemiel van de maand. Zij vonden het namelijk nodig om deze aanhouding te filmen en de beelden te publiceren. Beelden waarin duidelijk zichtbaar is dat zij behoorlijk grove fouten maken; er wordt zonder duidelijke toestemming in een dashboardkastje en tussen bezittingen gesnuffeld en de man wordt te laat verteld dat hij het recht heeft om te zwijgen. 

De beelden komen niet overeen met de informatie in het proces-verbaal, waardoor al het gevonden bewijsmateriaal ongeldig verkregen blijkt en dus niet gebruikt kan worden. Dit klinkt als een blooper die groot genoeg is om je door de grond te laten zakken tot een punt waar de internetverbinding dusdanig slecht is dat je nooit meer zo’n fout kan maken, maar triest genoeg is dit zeker niet de eerste fout die op deze manier gemaakt wordt. 

De verantwoordelijke agent, Jan-Willem Schut, is een van de bekendste gezichten van de politie in Nederland. Met zijn vlogs over het dagelijkse politiewerk heeft hij zo’n 270.000 volgers verzameld op YouTube. Maar eerder onderzoek door de redactie van Pointer heeft uitgewezen dat hij zeer regelmatig de mist in is gegaan, en fouten maakt op het gebied van privacy. En dat terwijl de politie aan Pointer laat weten dat er wel degelijk een vorm van eindredactie wordt toegepast. Klaarblijkelijk is dit systeem verre van waterdicht. Een simpele oplossing zou zijn om tegen Jan-Willem te zeggen om z’n camera lekker op te bergen en fietsers zonder licht te gaan beboeten, maar dat zou een grote domper zijn voor de communicatiestrategie van de politie. 

Het is begrijpelijk dat politie duidelijke gezichten heeft, en direct communiceert met het volk. Het is ook goed voor te stellen dat er een hoop jonge mensen ook bij de politie willen als ze zien wat zij allemaal doen, maar het is tegelijkertijd wrang en verkeerd dat de politie hen een groot bereik laat creëren. Want op het moment dat er serieuze kritische vragen worden gesteld door professionele media als er levensgevaarlijke incidenten plaatsvinden schieten ze wel te kort – maar daar kom ik later op terug. 

Naast het werk van interne boegbeelden als Jan-Willem, en bijvoorbeeld Kim van de politie Amsterdam, werken de dienders al jarenlang mee aan andere manieren om het politiewerk te etaleren – bijvoorbeeld door programmamakers met ze mee te laten lopen. Neem het programma Wegmisbruikers, dat al decennia leunt op een universele haat tegen wegpiraten in het verkeer, maar ook Bureau 040 – dat veel dieper ingaat op de mensen onder het uniform en het bestaan als agent.

Bureau 040 is een vervolg op Bureau Burgwallen. Twee populaire programma’s, gemaakt door RTL, en te streamen op Videoland. Het recept is simpel: presentator Ewout Genemans trekt maandenlang op met een politiekorps. Eén seizoen in de binnenstad van Amsterdam, en het afgelopen seizoen speelt zich af in Eindhoven.

Agenten die een bos uitkammen op zoek naar een autodief. Achtervolgingen. Agenten in een auto die een Turkse man vriendelijk vertellen dat de vangrail naast een snelweg geen plek is om te wachten op een lift. Een olijke agent op een motor, die glimlachend vertelt hoe blij hij is dat hij van z’n hobby z’n werk heeft kunnen maken, voor hij achter een auto aan gaat waarvan de bestuurder geen rijbewijs heeft. Maar ook persoonlijke verhalen van agenten, die bijvoorbeeld vertellen wat er door je heen gaat als je iemand aantreft bij een aanrijding door een trein. Dat is ongeveer wat we zien in een aflevering. 

Het zit goed in elkaar. De camerastandpunten zijn divers, actie wordt goed afgewisseld met beelden van hoe saai het ook kan zijn, de agenten die meewerken zijn stuk voor stuk enorm sympathiek en, hoe kan het ook anders, praktisch foutloos. Echt grove bloopers worden in ieder geval niet in beeld gebracht. 

Waarom we hier waakzaam voor moeten zijn komt naar voren in de tweede aflevering van het seizoen in Eindhoven. De agenten en Ewout krijgen een melding dat er een verwarde man rondloopt met een mes in z’n handen. De man wordt aangetroffen op een plein, en omsingeld door de agenten die met getrokken vuurwapen omstebeurt tegen hem schreeuwen dat hij het mes moet laten vallen. Een blaffende hond hangt aan een riem, klaar om aan te vallen. Verder zijn er geen omstanders in de buurt. 

Als de man nog steeds het mes niet wil laten vallen, komen de agenten langzaam op hem af. Na een paar waarschuwingsschoten in de lucht, mikt de politie op de man zelf. Op de beelden is alles goed te zien, behalve de bewegingen die de man maakt op het moment dat de agenten besluiten om ook daadwerkelijk op hem te schieten. “De situatie was heel bedreigend, als de man had besloten het mes te gooien hadden de agenten ernstig gewond kunnen raken. Bovendien was er een kans dat de man zichzelf wat had aangedaan met het mes. Daarom besloot men, mede voor zijn eigen bestwil in z’n been te schieten,” vertelt Ewout, voor hij met de agenten in gesprek gaat over hoe spannend het was voor hen. 

Dat is die kant van het verhaal. Niet lang na dit incident verschijnt er een filmpje op Dumpert, van een buurtbewoner die alles ziet gebeuren. Het is van bovenaf gefilmd, en niet geblurd zoals in de aflevering. In dit filmpje lijkt het alsof de man zich na de waarschuwingsschoten omdraait en z’n handen in de lucht steekt, of in ieder geval strekt, en dan een kogel incasseert. Tegen de NOS wordt gezegd dat de agent in kwestie zich zo bedreigd voelde dat hij de man neerschoot. Dat is moeilijk voor te stellen bij het zien van de situatie. 

Deze nieuwe beelden zijn geen keihard bewijs dat de politie hier verkeerd handelt. Wel benadrukken ze dat er bij situaties waar veel druk op staat, en waar gehandeld wordt op menselijke intuïtie en instinct, altijd fouten gemaakt kunnen worden — en dat meerdere beelden uit verschillende perspectieven een duidelijker beeld van de werkelijkheid kunnen geven. Het is belangrijk om goed te beseffen waar je de beelden ziet, en wie er achter de camera staat en beslist over de montage. Wat zijn de belangen? Als Videoland ervoor had gekozen om dit incident wel duidelijk in beeld te brengen, wil de politie misschien voor een volgend seizoen niet meer met ze samenwerken, en raken zij wellicht een goedlopend succesvol programma kwijt. De politie reageerde niet op vragen hierover, en ook de productiemaatschappij was via Videoland niet te bereiken voor commentaar. 

Een derde manier waarop de politie beelden publiceert, is via volgers en kanalen van externe influencers. Bijvoorbeeld op het youtubekanaal Gierige Gasten, waarin drie influencers – acteur en artiest Bilal Wahib, presentator Michelle Willemsen en presentator Niels Oosthoek – in ‘samenwerking’ (lees: waarschijnlijk voor een flinke zak dukaten) een serie maken over het opleidingsproces van agenten, waarschijnlijk met als doel om meer mensen zich in te laten schrijven voor de opleiding tot agent. 

In een aflevering staan de wapens die de politie ter beschikking heeft centraal. Er wordt geschoten, er wordt met wapenstokken gezwaaid, Niels krijgt pepperspray in z’n ogen, en uiteraard moet er ook iemand in een pak worden gehesen zodat we een bijtende hond in actie kunnen zien. Dit is Bilal. Vlak voor de hond op hem afstormt, vraagt hij de geleider “als jij zegt stop, dan stopt-ie?”, wat wordt beantwoord met de minst overtuigende “ja” die ik ooit heb gehoord. Als Bilal eenmaal is aangevlogen, roept de begeleider inderdaad heel hard ‘los’, maar op het moment dat hij dat doet ziet de hond er niet echt uit alsof-ie zin heeft om los te laten. Voor we zien wat er echt gebeurt, skipt de montage naar het moment waarop Bilal al lang en breed is bevrijd. Om de scène af te sluiten wordt hij ook nog voor de gek gehouden met een puppy die niet bijt. Ahhh, schattig! Ik wil dit ook!

Op dezelfde dag, 19 november, is er een uitzending van Zembla. In hun special ‘Bijten als beloning’ nam het onderzoeksprogramma eens goed onder de loep hoe het in Nederland nou precies is geregeld met de wetgeving rondom het inzetten van politiehonden. Deze honden zijn na het vuurwapen het zwaarste wapen dat de politie tot zijn beschikking heeft. Maar in tegenstelling tot bij vuurwapens, en ook pepperspray en de wapenstok, blijkt er in de uitzending van Zembla vrijwel geen regelgeving te zijn over het inzetten van de politiehond. 

De hele uitzending legt een behoorlijk weerzinwekkende fuck-up van het systeem bloot, en is absoluut het bekijken waard. Maar wat nu vooral relevant is, is de manier waarop de politie besluit om om te springen met beeld. Een van de behandelde casussen gaat over een agent die ongestraft een hond richting de hals van een verwarde man in een tankstation wierp zodat hij beter kon bijten. De agent in kwestie komt niet aan het woord en kan niet geïnterviewd worden door Zembla. Sterker nog: eigenlijk blijven alle vragen rondom dit incident onbeantwoord, en schuilt de woordvoerder van de politie achter het feit dat hij er niet bij was en dus niet precies kan vertellen wat er fout is gegaan. Dit wordt op een gegeven moment zo gênant dat de journalist het interview afkapt omdat er toch niets uitkomt.

Saillant detail: de agent om wie het gaat, de man die de hond dus heeft gegooid, kon wel geïnterviewd worden daags na het incident. Uit de aflevering van Zembla blijkt dat de politie aan deze agent heeft gevraagd om kort na het incident met zijn hond te verschijnen bij Dumpert, om daar zijn heroïsche verhaal te doen en te laten zien hoe vet een politiehond is.

Het slachtoffer in de zaak is een man uit Polen, die zichtbaar getraumatiseerd is. Natuurlijk door wat hij heeft meegemaakt – kijken hoe jij reageert als iemand een bijtende politiehond naar je gooit als je al in een angstaanval zit – maar ook deels door hoe deze zaak is afgehandeld. Want op het moment dat hij aangifte wilde doen tegen de agent, bleken de beelden uit het tankstation op mysterieuze wijze spoorloos te zijn verdwenen. 

Er zijn dus meerdere manieren waarop de politie direct en indirect invloed uitoefent op wat voor beelden er over hun werk verschijnen; ze maken zelf beelden, schakelen daar anderen voor in of kiezen zelf in hoeverre ze medewerking verlenen op het moment dat er gedegen kritische vragen worden gesteld over incidenten en de fouten die gemaakt worden. Dat doet me een beetje denken aan wat popsterren en wereldvoetballers tegenwoordig doen; zij hebben zulke grote teams die zelf gereguleerde content voor ze maken, dat ze in principe de “traditionele” pers niet meer nodig hebben om goed over te komen. Prima voor Drake en Karim Benzema, maar schadelijk voor de instantie die er op papier voor is om ons een veilig gevoel te geven. 

Het is goed om bij alles wat je ziet waarin de politie in beeld gebracht is na te gaan waar de beelden vandaan komen, en wie de beelden heeft gemonteerd, maar is het ook waardevol om zelf bij te dragen aan extra controle door het werk van agenten te filmen op het moment dat je denkt dat er iets niet in de haak is. 

Uiteraard zijn hier uitzonderingen voor te bedenken. Het is een erg slecht idee om hulpverleners in de weg te lopen op het moment dat er iemand gereanimeerd moet worden, maar zolang je niemand in de weg loopt is het vaak geen slecht idee om opnames te maken. Wat er vorig jaar in Amerika gebeurde rondom de dood van George Floyd is daar wereldwijd natuurlijk het beste voorbeeld van – een zaak zo urgent als deze staat veel sterker als de beelden laten zien hoe fout de politie zit. Maar ook in Nederland zijn er incidenten die door camerabeelden versterkt worden. Bijvoorbeeld toen de politie in Rotterdam (opnieuw) in opspraak kwamen door onvervalst racisme bij de aanhouding van een zwarte man en zijn zoon. Als je het persbericht wat de politie publiceerde bij de aanhouding vergelijkt met het artikel in NRC, wordt het duidelijk hoe ontzettend belangrijk het is om de politie met beelden aansprakelijk te kunnen houden in de gevallen waarin zij openlijk racistisch handelen. En daar kunnen wij aan bijdragen, zolang we op blijven letten.