Waarom reality-tv worstelt met beelden van seksuele grensoverschrijding

Let op: in dit artikel worden expliciet gesproken over seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld.

Op Twitter gaat een fragment uit de Amerikaanse realityserie Below Deck viraal, waarin we zien hoe de productie van het programma in een aflevering ingrijpt bij twee vermoedelijke aanrandingen. Die inmenging bij seksuele grensoverschrijding is een uitzondering in realitytelevisie, en dus dikke pluim voor de makers, zou je denken. Toch wringt de realityschoen. 

In Below Deck (Netflix, 2013–) vieren superrijken hun (doodsaaie) vakantie op een jacht. De crew moet onophoudelijk voor ze klaarstaan, benedendeks. Dat levert een hoop drama op, omdat de elite altijd wel wat te emmeren of te eisen heeft. Het eten is te koud, de tafel te laat gedekt, de moussaka niet te nassen en de bedden verkeerd opgemaakt. Maar het programma gaat vooral over de dynamieken tussen de jonge en knappe dekbemanning: er wordt veel geflirt, er ontstaan relaties en ruzies, en als de dienst voorbij is worden ze toeterzat aan wal – het is een verademing voor ze om even niet getreiterd te worden door een stel snobs.  

Afgelopen weken is er op Twitter een hoop ophef ontstaan over de volgende fragmenten, waarin we zien dat productie ingrijpt als twee straalbezopen crewmembers zich opdringen aan hun collega’s – die onbetwist geen interesse tonen. 

In het eerste fragment zie je hoe een van de crewmembers, Margot, in bed ligt en tegen een collega zegt: “Water and bed, and no Luke.” Ondertussen zien we hoe een halfnaakte Luke de kamer van de slapende Margot binnengaat, en achter haar gaat liggen. Als productie de deur open forceert, verlaat hij woedend haar kamer. 

In het andere fragment zien we hoe Laura in het bed klimt van Adam, die geen interesse in haar toont. Ook hier grijpt productie in, en sommeert haar uit bed. Ze geeft hem nog een paar zoenen, hij blijft bevroren liggen.

Luke en Laura zijn ontslagen na het incident. Margot laat in een statement op Instagram weten dat ze zich heel bewust is van hoe triggerend deze beelden zijn. Ze laat weten dat de beelden belangrijk zijn om te laten zien, juist om de dynamieken van zo’n situatie te laten zien en slachtoffers een hart onder de riem te steken.

Op Twitter wordt met afschuw en verontwaardiging gereageerd op het handelen van Luke en Laura. Het productieteam wordt geprezen om hun ingrijpen. Het is goed dat de subtiliteiten van grensoverschrijdend gedrag te zien zijn, zeggen Twitteraars, want dit overkomt veel jongens en meisjes in het dagelijks leven. Bovendien: vaak worden deze situaties weggelachen, afgedaan als schemergebied, of wordt het slachtoffer de schuld gegeven. 

Het incident lijkt een volgende stap te zijn voor makers van realitytelevisie wat betreft ethische grenzen: als je getuige bent van seksuele grensoverschrijding, dan maak je daar korte metten mee. Maar hoe zuiver is die ontwikkeling binnen de context van realitytelevisie, een genre dat juist gestoeld is op het overboord gooien van grenzen en het creëren van conflictsituaties voor kijkersfun? En hoe kunnen makers het beste omgaan met dit soort situaties? Ik leg de fragmenten en deze vragen voor aan de doorgewinterde media-ethicus Huub Evers en realitytelevisie-onderzoeker Nikki Koppes, die ethische vraagstukken rondom realitytelevisie nauwgezet onder de loep nam in haar podcast Hoe Oké is Reality TV?

“Ik heb gemengde gevoelens over deze fragmenten,” zegt Nikki Koppes. “Realitytelevisie nodigt uit tot morele reflectie, en omdat productie zo duidelijk ingrijpt, denk je: wat er nu gebeurt is heel fout. De beelden normaliseren dat dit gedrag niet door de beugel kan. In die zin is het een positief signaal naar de kijker.”

“Maar,” vervolgt ze, “het productieteam heeft natuurlijk zelf deze omgeving gecreëerd, door een stel aantrekkelijke mensen in een piepkleine boot te stoppen. Het uitgangspunt van de serie is dat ze na hun werk drinken, feesten en flirten. Ze hebben deze voedingsbodem gemaakt, en vervolgens worden ze geprezen voor het tegenhouden van zo’n situatie. Want dit alles gebeurt voor de neus van de filmcrew. Ze zien de aanloop ernaartoe, hoe de man in bed klimt, en de cameraman blijft filmen tijdens het ingrijpen. Hoe kan er onder het oog van zoveel mensen zo’n situatie ontstaan? Zij weten: dit levert beelden op die goed zijn voor de uitzending. Uiteindelijk worden deze aanrandingen gebruikt voor entertainmentdoeleinden,” aldus Koppes. Ze merkt op dat het materiaal ook gebruikt is als teaser in het begin van de aflevering.

Ook Huub Evers vindt het ingrijpen van productie en het uitzenden ervan een dubieus signaal. “Aan de ene kant wil dit productieteam zeggen: kijk eens hoe straight wij zijn, hoe we ons houden aan onze principes. Maar aan de andere kant zeggen ze: wanneer er dingen gebeuren die we niet wenselijk vinden, zenden we ze toch uit. Dan ben je een dubbelspel aan het spelen.” Volgens Evers heeft die ethische schijn vooral te maken met commerciële belangen. “Want pikante scènes, zeker als dat scènes zijn waar maatschappelijke discussie over ontstaat, komen de kijkcijfers ten goede.” 

Worstelende makers

Koppes vertelt dat ze voor haar podcast veel makers heeft gesproken. Het viel haar op dat ze worstelen met het verenigen van die tegengestelde belangen – juist omdat ze gevoelig moeten zijn voor wat er in de maatschappij speelt. “De basis van realitytelevisie is natuurlijk entertainment maken van menselijke emoties, en daarvoor zijn dramatische conflicten nodig. Makers vragen juist aan de kandidaten grenzen op te zoeken. Hoewel dat wordt beloond door de kijkcijfers, kunnen ze ook heel hard worden aangepakt door de samenleving als ze er onhandig mee omgaan.” 

De Nederlandse realitytelevisiesector werd in 2019 flink wakker geschud, vertelt ze, toen er ophef ontstond over twee vermeende aanrandingen in De Villa. RTL-baas Peter van der Vorst gooide het programma na alle commotie van de buis, en paste ook de formats van Temptation Island aan: de serie gaat in de nieuwe versie niet zozeer meer om verleiden en seks, maar om ‘het ontdekken of je met de ware bent’. In 2019 kreeg ook het productieteam van de Spaanse Big Brother een maatschappelijke draai om de oren, toen er beelden verschenen uit 2017 van hoe een man een vrouw seksueel misbruikt in het huis. Hoewel ze de man meteen ontsloegen, verplichtten ze het slachtoffer te kijken naar de beelden van het incident. Het productieteam besloot het materiaal niet uit te zenden, maar twee jaar later doken de beelden toch op na onderzoek van de Spaanse nieuwssite El Confidencial. Afgelopen april werd de man veroordeeld tot vijftien maanden cel. Het Spaanse productieteam moest een compensatiebedrag betalen voor ‘morele schade’ omdat ze het slachtoffer onvoldoende hebben beschermd en gesteund. Ook hebben ze hun excuses aangeboden. 

Meer transparantie

Kan de sector wel ethisch omgaan met beelden van seksuele grensoverschrijding? Volgens Huub Evers speelt de intentie van het productieteam daarbij een rol. “Zenden ze de beelden uit om te laten zien hoe grensoverschrijdend gedrag plaatsvindt en om daarover de discussie te stimuleren, of zenden ze het uit voor de kijkcijfers? Als daar geen toelichting bij wordt gegeven, weet je dat niet.”

“Dat het productieteam nu zo expliciet laat zien dat ze zich bemoeien is bovendien dubbel, want daardoor lijkt het alsof optreden tijdens het filmen nooit gebeurt. Productie mengt zich juist constant: als personages te saai zijn komt er een wilder iemand voor in de plaats, of probeert productie mensen tegen elkaar op te zetten, of te stoken zodat er weer drama of een conflict ontstaat. Dat wordt alleen nooit direct getoond.” 

Toch kunnen een disclaimer of toelichting bij de beelden realitytelevisie wel degelijk transparanter maken. Makers zouden bijvoorbeeld voor- of achteraf kunnen uitleggen waarom ze ervoor gekozen hebben de beelden uit te zenden. “Ze kunnen zeggen: we laten pikante scènes zien, en we doen dat om bij te dragen aan de discussie in de samenleving.”

Maar, onderstreept hij, dat kan nooit het enige argument zijn bij realitytelevisie. “Een minstens zo belangrijk argument zijn de kijkcijfers. Daar moet je duidelijk over zijn.” En dat maakt het ingewikkeld, want door die aanklevende commerciële belangen zijn alle overwegingen die makers maken over heftige scènes bij voorbaat verdacht, aldus Evers.

Kandidaten beschermen

Makers zullen de entertainmentwaarde en de potentiële positieve impact op het grote publiek moeten afwegen tegenover de eventuele negatieve gevolgen voor kandidaten. En dat zal altijd een spanningsveld blijven binnen realitytelevisie, vertelt Koppes. “Nogmaals, ik denk dat deze beelden ons bewust kunnen maken van hoe seksuele grensoverschrijding werkt. Maar als maker heb je ook de plicht om kandidaten te beschermen, zowel tijdens de draaidagen als de montage. Het welzijn van de kandidaten gaat wat mij betreft voor de entertainmentwaarde.”

Makers kunnen er bijvoorbeeld voor kiezen om een limiet op alcohol te stellen, stelt Koppes voor. “Dat lijkt betuttelend, maar je kan de kandidaten zo wel beter beschermen. Ik vind dat ze in het geval van Below Deck beide mensen onvoldoende beschermen. Het productieteam heeft goed z’n best gedaan, maar had wat mij betreft eerder kunnen optreden. En hoewel Margot in haar statement op Instagram lijkt te suggereren dat ze heeft ingestemd met het vertonen van de beelden, weten we niet of dat ook geldt voor Luke. De zuiverste beslissing was geweest de beelden niet uit te zenden.”

“Want wat we vooral niet moeten vergeten,” besluit Koppes, “dit zijn echte mensen over wie deze ophef ontstaat, voor wie dit een heel kwetsbaar moment was. Niemand kan voorbereid zijn op de impact van deze fragmenten, ook al heb je een contract ondertekend, en weet je dat alles gefilmd wordt.”