België haalde standbeelden van Leopold II weg, maar hoe moet het nu verder?

In de nasleep van de dood van George Floyd, toen de Black Lives Matter-demonstraties zich over de hele wereld verspreidden, gingen in België tienduizenden mensen de straat op om te eisen dat hun overheid eindelijk haar koloniale geschiedenis onder ogen zou zien. De landelijke demonstraties – waarvan de grootste in Brussel zo’n 15.000 mensen trok – waren een reactie op een van de donkerste hoofdstukken in de geschiedenis van het Europese kolonialisme.

Aan het einde van de negentiende eeuw heerste Koning Leopold II over het gebied dat we nu kennen als de Democratische Republiek Congo (DRC). Zijn moorddadige beleid was zo wreed dat zelfs andere Europese kolonisten ervan schrokken.

Leopold noemde het gebied, dat vijf zo groot was als België, de Onafhankelijke Congostaat. Zelf kwam hij er nooit – hij bestuurde het als een soort onderneming, met als enige doel om heel veel geld te verdienen.

Tussen 1885 en 1908 maakte hij miljoenen mensen tot slaaf en dwong hij ze om rubber uit rubberlianen te winnen, voor de opkomende auto-industrie. Veel van het werk dat moest gebeuren om de slaven onder controle te houden, werd aan particuliere bedrijven uitbesteed. Die bedrijven moesten niet alleen iedereen die niet wilde werken doodschieten, maar ook een afgehakte hand kunnen laten zien om te bewijzen dat ze dat echt hadden gedaan.

In de twintig jaar dat koning Leopold over de Onafhankelijke Congostaat heerste, werden naar schatting zo’n tien miljoen mensen vermoord – ongeveer de helft van de totale bevolking. Zijn heerschappij drukt tot op de dag van vandaag een stempel op de bevolking van Congo.

Nadat het bewind van Leopold tot veel internationale verontwaardiging had geleid, pakte België de kolonie van hem af. Het gebied werd omgedoopt tot Belgisch-Congo, waarna het in 1960 onafhankelijk werd. In Belgisch-Congo werden de omstandigheden er niet veel beter op: België zette veel van Leopolds activiteiten voort en schafte slechts een paar van zijn wandaden af.

“In de 52 jaar dat Congo een kolonie was, deed België vrijwel niets om de levensstandaard te verhogen en het onderwijs te verbeteren,” zegt de Congolese historicus Isidore Ndaywel è Nziem tegen VICE.

Volgens Ndaywel è Nziem had België geen idee hoe het zijn kolonie moest besturen, omdat het land niet wist hoe het was om voor een lange periode ook andere kolonies te hebben. Frankrijk, Groot-Brittannië en Portugal hadden dat bijvoorbeeld wel, en konden zo leren van die verschillende ervaringen.

Ook na de onafhankelijkheid hielden de wantoestanden in Congo niet op. Patrice Lumumba, de meest prominente en uitgesproken leider van de onafhankelijkheidsbeweging, werd in 1960 op 34-jarige leeftijd de eerste premier van het land. Maar omdat het land politiek gezien zo instabiel was, werd er na drie maanden al een coup gepleegd.

Lumumba werd gearresteerd en daarna zelfs onder verdachte omstandigheden vermoord. Het gerucht gaat dat de regering in Brussel een belangrijke rol speelde in zijn dood. Zijn lichaam werd in stukken gehakt en opgelost in zuur – op een enkele tand na, die naar België werd gebracht.

Het afgelopen jaar heeft België stappen gezet om zijn koloniale erfenis aan te pakken; stappen die grotendeels werden afgedwongen door de demonstraties van afgelopen zomer. Door het hele land werden standbeelden van koning Leopold II neergehaald, zoals een die in Ekeren door demonstranten in brand werd gestoken. Een standbeeld in Gent werd met rode verf besmeurd, waarna het uiteindelijk werd weggehaald. Daarnaast zijn ook een aantal namen aangepast: de langste tunnel van België heette bijvoorbeeld eerst de Leopold II-tunnel, maar gaat nu door het leven als de Annie Cordytunnel.

Koning Filip stuurde bovendien een brief naar de Congolese president Felix Tshisekedi, waarin hij de koloniale erfenis erkende. Hij sprak over de “wonden uit het verleden” en schreef dat er “geweld- en gruweldaden [waren] gepleegd die op ons collectieve geheugen blijven wegen”.

De brief werd verzonden op 30 juni, precies 60 jaar na de onafhankelijkheid van de DRC. “Ik houd eraan mijn diepste spijt te betuigen voor die wonden uit het verleden,” schreef koning Filip. “Wonden die tegenwoordig weer pijnlijk voelbaar worden door daden van discriminatie, nog te sterk aanwezig in onze samenleving. Ik zal blijven strijden tegen alle vormen van racisme.”

De koning bood geen officiële excuses aan met deze brief, maar de woorden van de rechtstreekse afstammeling van Leopold II waren een verrassend sterk gebaar.

Kort nadat de demonstraties ophielden, kondigde de regering aan dat er een commissie zou worden opgericht om het koloniale verleden van België te onderzoeken. Daarbij ligt de focus vooral op de wandaden in Congo. Wouter De Vriendt, de voorzitter van deze commissie, beloofde dat zijn team een “een inventaris van archieven over het koloniale verleden die op dit moment nog niet toegankelijk zijn” zou maken. Ook moet er een link gelegd worden met het heden, waarmee vragen als ‘In welke mate is racisme in onze maatschappij de slagschaduw van ons koloniaal verleden?’ en ‘Hoe werken vooroordelen uit die tijd vandaag nog door?’ beantwoord moeten worden. Het rapport wordt naar verwachting binnenkort openbaar gemaakt.

In oktober 2020 bepaalde een Belgische rechtbank dat de tand van Lumumba moet worden teruggegeven aan zijn familie. Dat is een mooie symbolische daad, maar daarmee is het laatste woord over zijn dood nog niet gesproken.

“Mijn eerste reactie is natuurlijk dat dit een grote overwinning is,” zei Lumumba’s dochter Juliana kort na de beslissing van de rechtbank. “Eindelijk, zestig jaar na zijn dood, zal het stoffelijk overschot van mijn vader, die stierf voor zijn land, voor de onafhankelijkheid van dat land en voor de waardigheid van het zwarte volk, terugkeren naar het land van zijn voorouders.”

Toch blijft het de vraag of de teruggave van Lumumba’s stoffelijke overschot genoeg is om het tragische verlies te verzachten van een leider die een symbool was van de antikoloniale strijd.

In 2001 concludeerde een Belgische parlementaire commissie, die was opgericht om de omstandigheden rondom Lumumba’s dood te onderzoeken, dat de Belgische regering de “morele verantwoordelijkheid” droeg voor de gebeurtenissen die tot de moord hadden geleid. Vorig jaar kondigden een paar advocaten in België aan dat ze zouden onderzoeken of ze iemand konden aanklagen voor een mogelijke betrokkenheid bij Lumumba’s dood.

Terwijl er dus meerdere rapporten aankomen over het verleden van België, is er ook in het heden nog veel werk aan de winkel. Er vinden dan ook nog altijd veel BLM-demonstraties plaats.

Toen koning Filip op een dag in januari naar huis wilde rijden, werd zijn auto omsingeld door BLM-demonstranten. Dat gebeurde naar aanleiding van de dood van de 23-jarige Ibrahima Barrie, die kort nadat hij door de politie werd opgepakt was overleden. De autoriteiten beweerden eerst dat Barrie de avondklok had gebroken, maar daar kwamen ze later op terug – de avondklok gold vanaf tien uur ’s avonds, terwijl het tijdstip van zijn dood op ruim anderhalf uur daarvoor was vastgesteld.

In maart gingen honderden demonstranten de straat op in Luik, waar ze slaags raakten met de oproerpolitie. Dat gebeurde nadat er op social media een video was verspreid waarin te zien was hoe een zwarte vrouw met geweld werd gearresteerd.

Een jaar na de dood van George Floyd en meer dan zestig jaar na de onafhankelijkheid van de Democratische Republiek Congo, strijden we nog steeds voor gerechtigheid. Voor de Congolese overheid moeten de omstandigheden rondom Lumumba’s dood worden opgehelderd, en voor ons allemaal moet er een einde komen aan racisme en alle vormen van neokolonialisme.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.