Deze fotograaf onderzocht de overblijfselen van de kolonisatie in België

In een tijd waarin controversiële standbeelden in zowel België als de rest van de wereld weggehaald en vernield worden, voltooide Oliver Leu, een Duitse fotograaf die in Antwerpen woont, een archiefwerk over dit onderwerp waaraan hij al sinds 2013 aan het werken was.

Het resultaat is het boek ‘Leopold's Legacy’ [De Erfenis van Leopold, red.], een soort herschrijving van de Belgische geschiedenis die de visuele sporen van de kolonisatie in onze kunst en openbare ruimte catalogiseert.

Leu is daarbij geïnteresseerd in de manier waarop monumenten het verhaal van de kolonie Congo, de Belgische koloniale overheersers en de rol van koning Leopold II weerspiegelen. Zijn werk confronteert ons met de restanten van een verleden dat lang geleden als glorieus werd gezien, maar in werkelijkheid bijzonder beschamend en gruwelijk was. Wij vroegen hem hoe we volgens hem moeten omgaan met de overblijfselen van de kolonisatie: “Het verhaal dat altijd al door de overwinnaars is verteld, moet nu door ons allemaal worden herschreven.”

VICE: Hey Oliver. Hoe raakte jij geïnteresseerd in de koloniale geschiedenis van België?
Oliver Leu: Ik ben zo’n zes jaar geleden met dit project begonnen, na mijn terugkeer uit Sri Lanka. Daar fotografeerde ik de overblijfselen van drie decennia burgeroorlog, en de monumenten die daarna snel werden opgericht. Door die monumenten vast te leggen, begon ik verder na te denken over de invloed van de Britse koloniale overheersers op die burgeroorlog. Zo verschoof mijn interesse naar thema’s als machtsmisbruik, propaganda, de constructie van geschiedenis en de gevolgen van het koloniale verleden.

In België was ik echt verbaasd door het feit dat koloniale monumenten hier nog steeds in de openbare ruimte te vinden zijn. Al was dat besef er niet meteen: bij deze monumenten is er sprake van een zekere hiding in plain sight: net als veel andere mensen, liep ik er eerst regelmatig langs zonder te beseffen wat hun betekenis of geschiedenis was. Dat veranderde toen ik de koloniale monumenten hier bewust begon te fotograferen, en onderzoek begon te doen naar de Belgische koloniale geschiedenis.

Ik koos voor een documentaire aanpak, omdat ik geïnteresseerd ben in de manier waarop koloniale geschiedenissen en bepaalde waarheden weergegeven en vastgehouden worden in stadslandschappen. Na verloop van tijd is mijn project uitgegroeid tot een visueel onderzoek naar de verschillende representatievormen van de koloniale geschiedenis van Congo in België in een bredere zin: niet alleen in de architectuur, maar ook in straatnamen, historische ansichtkaarten en samengestelde sculpturen voor alternatieve monumenten.

Je bent opgegroeid in Duitsland en woont nu in Antwerpen. Hoe reageerde je toen je besefte dat er hier allerlei standbeelden van figuren zoals Leopold II in de openbare ruimte te zien zijn?
Ik denk dat ik in het begin vooral geschokt was door het imperialistische boodschap van de koloniale monumenten, die Congolese figuren als “tweederangse”, “onbeschaafde”, “barbaarse” mensen tonen die hun “blanke verlossers” bewonderen. En ik was verbaasd dat er nog steeds zoveel monumenten van Leopold II staan. Hij is absoluut de centrale figuur van de koloniale uitbuiting en gruweldaden geweest, maar het verwondert me ook dat andere “echte” koloniale monumenten veel minder het doelwit van beschadigingen en vernielingen zijn geweest.

Later begon ik ook onderzoek te doen naar al de redenen waarom politieke groeperingen, particuliere initiatieven, koloniale veteranen, kerken, enzovoort, deze monumenten eigenlijk hebben geplaatst. Het roept de vraag op waarom het kolonialisme zo belangrijk was voor deze mensen, hoe ze ervan profiteerden en wat ze ermee probeerden te bereiken.

Duitsland wordt vaak gezien als een land dat wel degelijk lessen heeft geleerd uit zijn zware verleden, en daar bewust mee omgaat. Is er veel koloniale kunst in Duitsland? Hoe gaat het land daarmee om?
De Duitse koloniale periode was veel korter dan de Belgische: ze duurde “slechts” zo’n 35 jaar. Het kolonialisme is in Duitsland minder zichtbaar in de openbare ruimte, ook omdat het niet rechtstreeks verbonden was met één bepaalde koning of een politieke leider zoals in België het geval was.

De Duitse koloniale geschiedenis zat lange tijd in de grote schaduw van de Eerste en Tweede Wereldoorlog, de nazi-misdaden, de Holocaust en de hereniging van Oost- en West-Duitsland. Maar ondertussen heeft de dekolonisatie-beweging ook Duitsland bereikt, al gaat het daar meer over de verandering van straatnamen, de teruggave van Afrikaanse kunst en menselijke resten uit museumcollecties en de dringende dekolonisatie van de samenleving zelf. De dialoog over het teruggeven van Afrikaanse kunstvoorwerpen is begonnen, maar er is nog maar weinig gebeurd. In de afgelopen jaren worden er in Duitsland wel steeds meer artikels en boeken over dekolonisatie gepubliceerd.

Hoe denk je dat je boek ontvangen zal worden in deze tijden van Black Lives Matter-protesten en discussies over discriminatie en racisme?
Koloniale monumenten en achterblijfselen, zoals architectuurprojecten gebouwd met Congolees zilver tijdens het bewind van Koning Leopold II, maken voor mij deel uit van een versteende geschiedenis. Ze weerspiegelen de racistische wereldbeelden, propagandadoelstellingen en machtsstructuren van een schijnbaar voorbije tijd. Maar ondanks hun verouderde vorm, functie en betekenis, functioneren ze nog steeds als een aanduiding van structurele ongelijkheden in onze huidige samenleving, en juist daarom moeten ze in vraag gesteld worden.

De verschillende acties tegen koloniale monumenten in België, waaronder de verf op en beschadigingen van standbeelden, waren voor mij misschien wel dé belangrijkste reden om te blijven werken aan ‘Leopold's Legacy’. Ik besefte daardoor dat deze monumenten nog steeds de kracht hebben om ons op verschillende manieren te raken. Het deed me ook nadenken over hoe de toekomst van deze monumenten eruit zal zien, dus begon ik te werken aan collages van allerlei verschillende elementen; zoals ansichtkaarten, acties van activisten, mijn eigen foto's, visuele documenten uit boeken, enzovoort.

Zou je je werk activistisch noemen?
In zekere zin kan mijn boek wel gelezen worden als een soort “alternatieve geschiedenis”. Ik zou het misschien niet activistisch noemen, maar het werk en onderzoek dat ik heb gedaan voor ‘Leopold's Legacy’, was voor mij ook een manier om meer kennis op te doen over dit onderwerp. Ik hoop dat ik met dit boek ook andere mensen daartoe kan overtuigen, zodat ze een beter begrip krijgen van onze koloniale geschiedenis, en inzien waarom het zo belangrijk is om onze westerse kapitalistische samenlevingen te dekoloniseren.

Is dat ook de boodschap die je wil overbrengen aan het publiek?
Ik probeer te laten zien dat de koloniale geschiedenis nog steeds sterk aanwezig is in het weefsel van onze landen, steden, straten, openbare ruimten en onze geest. Ik denk dat de koloniale geschiedenis voor veel mensen nog steeds iets verborgen is, maar dan wel in het volle zicht. Zoals ik al eerder zei: it’s hiding in plain sight. Maar nu begint dat te veranderen: de recente Black Lives Matter-demonstraties hebben bij een groot deel van de samenleving meer bewustwording gecreëerd. En ze hebben geleid tot de eerste verwijderingen van standbeelden van Leopold II. Racisme is helaas nog steeds een structureel probleem in de huidige samenleving; niet iets dat tot het verleden behoort.

De politieke en financiële elites zijn niet de enigen die hebben geprofiteerd van de koloniale uitbuiting. Monumenten zeggen veel over de fundamenten van machtsstructuren in de wereld van vandaag; ook dat is een aspect dat deze monumenten voor mij zo interessant maakt. Veel van de structurele ontwikkelingen die de kapitalistische wereld waarin we nu leven hebben gevormd, zijn tot stand gekomen in het tijdperk van de imperialistische koloniale rijken, en de mensen op het noordelijk halfrond genieten tot op de dag van vandaag van deze ongelijke macht.

De erfenis van Leopold zou een van de vele instrumenten kunnen zijn om een licht te werpen op dit deel van de Belgische - maar ook Europese - geschiedenis met Congo, en om het hele gesprek over de koloniale geschiedenis te verbreden.

Wat vind je van mensen die koloniale monumenten beschadigen of vernielen?
Aangezien deze monumenten vooral ongelijke machtsstructuren vertegenwoordigen, denk ik dat we moeten blijven zoeken naar nieuwe manieren om ermee om te gaan en ze te contextualiseren. Ze vertegenwoordigen niet langer de superdiverse realiteit van onze samenleving en onze steden. Voor mij is het vernietigen of beschadigen van deze monumenten dus een manier om te zeggen: ‘Ik ben het hier niet mee eens!’ Daardoor zijn er al een aantal controversiële standbeelden weggehaald, maar zulke acties mogen zeker niet de enige manier zijn waarop we reageren op of omgaan met koloniale of racistische monumenten.

Ik denk dat het tijd zal kosten om te erachter te komen welke oplossing de beste zal zijn voor elk monument. In elk geval vereist het een serieus debat dat rekening houdt met zoveel mogelijk stemmen: sommige beelden zouden naar musea kunnen worden gebracht, met of zonder zichtbare sporen van protest; sommige beelden zouden in de openbare ruimte kunnen blijven met extra gecontextualiseerde teksten; en sommige beelden zouden uitgedaagd en gewijzigd kunnen worden door nieuwe artistieke of andere interventies. Ik denk dat er geen enkele waarheid is over hoe we met ons koloniale verleden moeten omgaan. Maar het verhaal dat altijd al door de overwinnaars is verteld, moet nu door ons allemaal worden herschreven.

Ook het AfricaMuseum in Tervuren heeft de laatste jaren veel kritiek over zich heen gekregen. Wat vind jij daarvan?
Dat is een nogal delicate vraag voor mij: ik heb de discussie gevolgd en ik doe er graag aan mee door mijn boek in de museumwinkel te verkopen. Persoonlijk ben ik een voorstander van het idee om het museum helemaal leeg te halen en vervolgens het hele gebouw als een volwaardig koloniaal monument te presenteren. Maar aangezien dat idee dan slechts voor een vrij klein en specifiek publiek is, denk ik dat de maatregelen die zijn genomen om het museum als geheel te dekoloniseren correct zijn, omdat het belangrijk is om een breed publiek in gedachte te houden, wat de taak inderdaad nogal moeilijk maakt.

Dit is in elk geval slechts het begin van een transformatie van wat het museum ooit was naar een plaats die een impuls zou kunnen geven aan de verdere dekolonisatie van haar collectie en tentoonstellingen. Ik denk dat er bijvoorbeeld meer (artistieke) interventies moeten komen bij de delen van het gebouw die nog steeds hun koloniale racistische boodschappen overbrengen, en niet verwijderd kunnen worden omdat ze een beschermd erfgoed zijn, zoals de ‘LL’-letters [een afkorting voor Leopold II, red.] die nog steeds over het hele gebouw te vinden zijn. Het museum moet proberen om zich aan te passen aan de huidige tijd, door discussies aan te moedigen, kennis van minderheidsgroepen te delen, enzovoort.

Onlangs vierde Congo 60 jaar onafhankelijkheid. Wat is jouw wens voor de Congolezen in Congo en in België?
Mijn wens is dat hun verhalen en ervaringen worden gehoord. Dat zij meetellen, en ze dat zelf ook voelen. We zullen nog beter moeten luisteren naar de verhalen die Congolezen en mensen van Congolese afkomst te vertellen hebben, om beter te kunnen begrijpen hoe het voor hen is om te leven in een wereld die nog steeds bepaald wordt door de wensen en verwachtingen van een witte, westerse minderheid.

Het boek ‘Leopold's Legacy’ is nu verkrijgbaar in de boekhandel of via de website van uitgeverij The Eriskay Connection.

Meer van Oliver Leu vind je op zijn Instagram en website.

Krijg elke week een mail met onze 10 beste verhalen en fotoreeksen.

Volg VICE België op Instagram en Facebook voor meer unieke verhalen over alles wat ertoe doet in de wereld.