Eindelijk zet de Tweede Kamer een stap tegen etnisch profileren

Vijftien politieke partijen hebben een stembusakkoord ondertekend waarin ze stellen dat ze actief zullen strijden tegen etnische profilering door overheidsinstanties bij het controleren van fraude. Een stap in de goede richting, aangezien hiermee voor het eerst een meerderheid in de Tweede Kamer concreet aangeeft dat etniciteit niet meer gebruikt mag worden om fraude te bestrijden. Dit zou, als de politiek zich aan deze belofte houdt, inhouden dat mensonterende blunders zoals die van de toeslagenaffaire niet meer getolereerd – en hopelijk ook vermeden– worden. 

Dat stembusakkoord kwam er door de jongerenkieswijzer, die opgesteld is onder andere door Controle Alt Delete, een organisatie die zich actief inzet tegen etnisch profileren. Daarin gaven DENK, VVD, D66, GroenLinks, PvdA, SP, Partij voor de Dieren, 50PLUS, BIJ1, Nida, Jong en Volt aan dat ze akkoord zijn met de stelling dat overheidsinstanties etnisch profileren niet mogen gebruiken om fraude op te sporen. Het CDA gaf aan het helemaal eens te zijn met de stelling, maar ondertekende het stembusakkoord niet, omdat het CDA principieel geen stembusakkoorden ondertekent. Vanavond in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam wordt het akkoord voorgesteld.

De directe aanleiding van het stembusakkoord is de toeslagen affaire, waarbij 26.000 Nederlanders onterecht van fraude werden beschuldigd. Een groot deel van de slachtoffers zijn Nederlanders van kleur en Nederlanders met een migratieachtergrond, omdat er gewerkt wordt met zogenaamde risicoprofielen. Die profielen werden gebaseerd op iemands etniciteit. Zodra de mensen die onder die risicoprofielen vallen een foutje maakten, werden ze keihard aangepakt en – onterecht– beschuldigd van fraude. Dat had grote gevolgen voor gezinnen die het in eerste instantie al niet breed hadden. Ze moesten soms wel tienduizenden euro’s ophoesten, families raakten verscheurd, jonge ouders werden op straat gezet, ze werden ziek van de stress. Velen van het zijn nu nog steeds aan het vechten om uit de schulden te komen. 

Niet alleen het systeem waarmee de Belastingdienst werkte bleek gebouwd te zijn op racistische vooroordelen. Uit onderzoek bleek dat ambtenaren onder elkaar spraken en schreven over ‘zwartjes’ of een ‘nest Antillianen’. Medewerkers van de Belastingdienst hadden het over ‘afpakjesdag’ wanneer ze een jong gezin een boete van duizenden euro’s gaven.

Volgens Jair Schalkwijk van Controle Alt Delete illustreert dit schandaal perfect wat de schadelijke gevolgen kunnen zijn van etnisch profileren binnen overheidsinstanties. “Ook andere wetshandhavers zoals de politie en de Koninklijke Marechaussee gebruiken etnisch geladen risicoprofielen,” vertelt hij aan VICE. “Etnisch profileren in de fraudebestrijding en bij andere wetshandhavers is ronduit oneerlijk omdat er een onderscheid gemaakt wordt tussen Nederlanders op basis van afkomst. We hebben Artikel 1 van de Grondwet niet voor niets: iedereen in Nederland moet gelijk behandeld worden door de overheid. Het beschermen van dit grondwetsartikel is een noodzakelijke eerste stap bij het tegengaan van discriminatie en institutioneel racisme.”

Hoewel inmiddels door de politiek erkend wordt dat etnisch profileren een ontzettend groot probleem is, blijkt het een complexe zaak om de racismeboom met wortel en al uit het systeem te trekken. Niet alleen racistische werknemers, maar ook de digitalisering van onderzoeksprocessen, de rol van kunstmatige intelligentie en het gebrek van controle op de Belastingsdienst zijn allemaal elementen die bijdragen aan een groter probleem. Volgens Schalkwijk moeten we vooral beter kijken naar de risicoprofielen. “Momenteel is er binnen de overheid een discussie gaande over de vraag of dit soort risicoprofielen toegestaan zijn,” vertelt Schalkwijk.

Dat de politiek dit probleem in zo’n stembusakkoord erkent, is echter al een hele stap. De initiële reactie op de toeslagenaffaire was namelijk – zacht gezegd– genant. Werknemers van de Belastingdienst worden niet vervolgd door het Openbaar Ministerie, terwijl de problemen bij hen wel bekend waren. In de eindeloze Kamerstukken die werden opgevraagd door Kamerleden Omtzigt en Leijten waren keer op keer relevante details en mogelijk belastende zaken weggelaten. “De politiek is aan zet,” vertelt Schalkwijk. “Er is nu een Kamerbrede meerderheid die zich er voor gaat inspannen dat dit de komende kabinetsperiode geregeld gaat worden. Wij zullen hier vanuit Controle Alt Delete op toezien en andere organisaties, zoals de Autoriteit Persoonsgegevens, het College voor de Mensenrechten en de nieuwe nationale coördinator tegen discriminatie en racisme, zullen dat ook doen. Na de verkiezingen komt er een nieuwe regering met nieuwe ministers. Dit is dus hét moment om een andere koers te varen. Wij hopen en verwachten dat het stembusakkoord hieraan bijdraagt.”