In Burkina Faso kijken rappers nog steeds op naar Thomas Sankara

Zelfs vandaag herinnert Anna Cuomo haar eerste bezoek aan Burkina Faso nog steeds. Dat was in 2008. Ze was toen amper 19 jaar, ze was van weinig zeker, behalve dat ze heel wat doelen had. Zoals deze: om te begrijpen wat er leeft in de rapscène van het land, om er de funderingen te vinden, de nuances, de inconsistenties. Dus - onder invloed van antropologische studies - wou de Franse ook een einde brengen aan de overtuiging dat Afrikaanse rap, in de brede zin van het woord, automatisch gedreven is door de politiek. 

Eens toegekomen, springt een andere zekerheid in het oog van jonge Anna: het belang van Thomas Sankara, de impact van zijn denkwijze, de duurzaamheid van zijn idealen, zichtbaar in elke raptekst, op elke straathoek. “Sankara is een soort van erfgoed, het equivalent van een plek die men absoluut zou moeten bezoeken in Burkina Faso,” vertelt ze in volle overtuiging. “Je kunt er niet heen zonder z’n naam te horen, noch zijn grote invloed te voelen. Hij is de culturele trots van Burkina Faso.” Oké. Maar waarom hij en niet Generaal Lamizana bijvoorbeeld? De tweede president van het land die in 1970 militaire macht instelde in plaats van een politieke elite getraind door de Franse administratie? 

Om dat te kunnen begrijpen moeten we het figuur Thomas Sankara onder de loep nemen. Zoals Mobutu Sese Seko in Congo (en op een andere manier), slaagde Sankara erin het land en de mensen te herwaarderen na jarenlange kolonisatie. Mensen spreken niet langer van de “Haute-Volta” maar “Burkina Faso”. Beter nog, hij pleit ervoor de Burkinese (Burkinabé) identiteit te waarderen, dat de mensen trots moeten zijn op hun land en diens identiteit. “Consommons burkinabè,” (laten we burkina consumeren) herhaalt hij alsof het een mantra was. Toen hij in 1983 aan de macht kwam was het zo’n 23 jaar geleden dat het land onafhankelijk werd. Was dit genoeg om het rechte pad te bewandelen? Niet echt. Het vergde al zijn doorzettingsvermogen en vechtlust om een revolutie te starten: in de nasleep van zijn investering verving Thomas Sankara de symboliek in de politieke taal (vlaggen, volksliederen), toonde het voorbeeld door zijn loon te verlagen, nam drastische maatregelen ten voordele van gendergelijkheid, bracht een einde aan politieke privileges, gaf Burkina Faso een nieuwe bijnaam (“het land van integere mannen”), en moedigde iedereen aan om morele waarden en civiele verantwoordelijkheid na te volgen. 

In vier jaar tijd was het land zelfvoorzienend op vlak van voeding en weigerde het door het IMF in andere Afrikaanse landen opgelegde structurele aanpassingsbeleid. Zoals Muhammad Ali, met wie hij trouwens hetzelfde gevoel voor de welgevoelde punchline deelt, had hij de luxe om de meeste westerse politici ook nog eens te kunnen beledigen. “Volgens mij doet hij meer dan hij moet,” zei voormalig Frans president François Mitterand. Het is echter dit gevoel voor repliek dat aanspreekt bij het volk. Een grammatica die breekt met elitistische discoursen, zijn gemak om humor en metaforen te gebruiken om zijn ideeën te delen (in zijn woordenschat zijn verraders ‘uilen’, zegt Anna Cuomo), is soms het enige wat we allemaal herinneren van Sankara. Maar daarnaast waren zijn acties en maatregelen zo talrijk dat we ze onmogelijk allemaal kunnen opnoemen. Misschien toch eentje: het oprichten van een ministerie voor cultuur, een plaats waar optredens kunnen georganiseerd worden, waar een nieuwe generatie van artiesten eindelijk begrijpt dat het mogelijk is om geld te verdienen met hun kunst. 

Dit schepte ook onvermijdelijk heel wat jobs. “In Burkina Faso begon rap op te komen in de jaren ‘80, onder het presidentschap van Sankara,” vertelt Anna Cuomo. “Het was vroeg, maar er was geen twijfel aan dat deze muziek bestond in een hele kleine kring. Enerzijds is er een heel netwerk van kinderen van diplomaten, anderzijds had je de metissen die familie hebben in Frankrijk of de VS, die ze op de hoogte houden van verschillende nieuwtjes door ze cassettes op te sturen,” legt ze uit. “In die tijd mag je niet vergeten dat het algemene publiek niet wist wat cultuur betekende, het was enkel verspreid in privé plaatsen. Het duurde nog tot de vroege jaren ‘90, met de privatisering van media, tegen dat radiozenders Amerikaanse rap begonnen uit te zenden.” Het was pas enkele jaren later, op het einde van dat decennium, dat rappers een pure Burkinabè hiphopstijl ontwikkelden. De Ouahadougou City Breakers vormden een groep in 1987 als een hulde aan de Paris City Breakers en de New York City Breakers, terwijl lokale pioniers, fans van Akhenaton, soms rapten met een Marseille accent… 

Tegelijkertijd werd er een evenement op poten gezet met het idee deze opkomende scène te steunen en zelfs structureren: Waga Hip-Hop Festival. Een echte instelling. Een verplichte plek om heen te gaan. Je hoeft de line-up van de afgelopen twee decennia alleen maar te bekijken om de evolutie van de Burkinese rap te begrijpen. De nieuwe generatie heeft duidelijk wel andere ambities dan de muziek die door hun voorgangers (Smockey, Faso Combat, Yeleen) werd verdedigd. Ze is meer gefocust op de sociale zaak. Anna legt uit dat “Tussen 2010 en 2014 zitten de rappers vooral in een sociaal discours, heel handig. Ze associëren zichzelf met NGO’s of verenigingen, ze praten over hun muziek als ‘rap-acties’ en beantwoorden verzoeken van vakbonden. Vandaag is het landschap enorm veranderd, rap ligt meer in lijn van huidige globale tendensen: artiesten maken trap, praten over geld, etc.” Desondanks alles blijft een ding onveranderd: de band, de wens om samen vooruit te gaan, ingebakken door Thomas Sankra. “We mogen dan wel onderling concurrenten zijn, het houdt de communitygeest niet tegen,” gelooft Amzy die we via telefoon contacteerden. “Zelfs als we doen alsof we elkaar graag zien voor de rap en de beweging.” 

Afkomstig uit Ougadougou is deze Burkinees mogelijks de grootste hedendaagse nationale rapper. Sommige van zijn video’s zijn meer dan 2 miljoen keer bekeken - niet slecht voor een land met maar 21.5 miljoen inwoners -, hij won de Kundé de la révélation in 2019 (een prijs voor de beste Afrikaanse muziek, jaarlijks uitgereikt in Ougadougou n.v.d.r.) en vertelt ons dat hij momenteel werkt aan een single die deuren zou kunnen openen naar de Europese markt. “Het kan gebeuren dat de nieuwe richting die ik insla met mijn muziek mijn originele publiek niet zo aanspreekt,” zegt hij, maar “ De slaaf die niet in staat is om in opstand te komen verdient geen medelijden voor zijn lot.” Hij houdt aan Sankara meer over dan een enkele zin om te citeren, een hele levensfilosofie: “commandant Sankara is een voorbeeld voor ons allemaal, zelfs als er maar enkele van ons de mogelijkheid hebben om in zijn voetsporen te treden. Jammer genoeg heb ik hem nooit kunnen ontmoeten, maar ik leerde over hem, zijn verhaal. En ik kan je vertellen dat hij een genie was. Een groots man die we nog steeds niet hebben kunnen opvolgen desondanks vele pogingen.” 

Joey Le Soldat, zoon van een militair en kleinzoon van Senegalese soldaten, vertelt een soortgelijk verhaal. Volgens een methode die alleen als willekeurig kan worden voorgesteld, slaagt hij er zelfs in om de invloed van Sankara te kwantificeren, ver buiten de hiphop-microkosmos: “Ik zou zeggen dat 99% van de jongeren zijn boodschap goed kennen. Ze weten dat je geen keuze hebt, je moet zijn idealen nastreven als je wilt overleven.” Als we vroegen voor meer uitleg zei hij: “In het huidige klimaat (de autoriteiten hebben recent 90.000 vrijwilligers gerekruteerd om te helpen in het leger, in het gevecht tegen terrorisme n.v.d.r.) wordt het steeds maar moeilijker om naar de studio te gaan, het is bijna onmogelijk om optredens te organiseren, en erger nog is er een voedseltekort. En het land wordt aangevallen uit verschillende hoeken door terroristengroepen. Dus ja, het is belangrijk om onze krachten te bundelen en ons te focussen op de oorlog, maar muziek moet nog steeds een rol spelen om mensen aan te moedigen om te blijven vechten zodat ze begrijpen dat dit niet het moment is om zich gewonnen te geven aan de vijanden van cultuur.”

Joey Le Soldat weet wel waarover hij praat: in 2014, tijdens de opstanden die het land deden beven, waren zijn liedjes (vooral Burkin Bâ waarin hij ervoor pleit dat de Burkinese bevolking samenkomt) hoorbaar doorheen de straten, gezongen door de demonstranten die zich bewust zijn van burgerlijke opstanden. In Burkina Faso maken die opstanden deel uit van een lange nationale geschiedenis, die meerdere keren leidden tot de val van het politieke regime: in 1966, 1980 en 1983, toen Thomas Sankara eindelijk aan de macht kwam. Anna Cuomo vertelt: “Deze bereidheid van artiesten om de mensen te leiden door middel van hun teksten, om activistische aanpakken te gebruiken zelfs als ze voorheen amper deelnamen aan die betogingen voor ze artiest werden, is volgens mij sterk verbonden met het koloniale verleden. Voor de kolonisten waren Afrikanen kinderen die opgevoed moesten worden, dus de rol van lesgever was een nobele zaak. Met dit in het achterhoofd kunnen we wel zeggen dat de status van een artiest die het volk onderwijst door middel van diens teksten, enorm gewaardeerd wordt door de postkoloniale staat.” 

Het is zelfs dit vermogen om het land te belichamen dat de internationale media zou aanspreken, die altijd op zoek zijn naar stemmen die een klimaat kunnen belichamen, volgens Claudy Siar, producer van Couleurs tropicales op RFI (Radio France Internationale n.v.d.r.). Betekent dit dat de rappers van vandaag deze toe-eigening accepteren om aan een internationale vraag te voldoen? Joey Le Soldat gelooft het graag: “Ons doel is duidelijk, we willen onze boodschap de wereld in te sturen. Dat is hoe we kunnen groeien.” Overtuigd, de man die in 2014 -  ten tijde van de opstanden - weerklank vond in de Franse pers, geeft hij ons een voorbeeld: “Gelukkig voor reggae was Bob Marley zo slim om het genre te verspreiden buiten Jamaica. Dat is hoe artiest en de beweging belangrijk worden.” 

Sinds hun respectievelijke concerten in het Sportpaleis in Ouaga 2000, voor zo’n 5000 mensen, lijken Amzy en Kayawoto wel in staat om deze verandering op zich te nemen. Met de release van zijn eerste album Maouland gaf Kayawoto zichzelf een missie: om aan de jeugd te tonen dat succes mogelijk is in Burkina Faso, je moet niet noodzakelijk elders heen. Een zinvolle benadering in navolging van de gedachten van Thomas Sankara, maar ze is fundamenteel riskant binnen een relatief wankele muziekindustrie: het is onmogelijk te weten hoeveel een Burkinese rapper verdient. Sommigen ontvangen subsidies, anderen, zoals Smockey, hebben hun eigen studio opgezet en nemen de verschillende spelers van de muziekscene mee, maar de overgrote meerderheid heeft het financieel moeilijk om iets echt te bouwen. Voor Anna Cuomo lijden al deze artiesten onder het gebrek aan aandacht van Europa, en ze heeft zelfs een voorbeeld in gedachten: "In 2013 werd Smarty, die net een RFI-prijs had gewonnen, in Frankrijk gepresenteerd als een jonge artiest, terwijl hij al een carrière van bijna 20 jaar achter zich had... Het was waarschijnlijk gemakkelijker voor de producer, die hem in de richting van een meer pop-esthetiek wilde sturen, om te zeggen dat hij nog nooit iets had geproduceerd. En dat versterkt net een paternalistische relatie, geërfd van het kolonialisme.”

Dat brengt ons terug bij de grondbeginselen die Sankara - die sinds zijn moord in 1987 een mythische held is en verheven tot het pantheon van een jeugd op zoek naar een pan-Afrikaanse identiteit - verdedigt. “De commandant wilde van het land, en zelfs van Afrika, een zeer grote macht maken,” zegt Joey Le Soldat. Hij zag wat mogelijk was, geloofde in ons, in onze emancipatie en in ons vermogen om ons te verenigen. Dus, aangezien slavernij bij ons - hoewel in een andere vorm - nog steeds bestaat, is het aan ons om zijn opstand voort te zetten, verantwoordelijkheid te nemen en te handelen. 

Deze vaststelling illustreert Anna Cuomo's punt als ze het heeft over rappers die een Sankara-toespraak vanbuiten kennen. "Zelfs als ze het op bepaalde punten niet eens zijn, zoals zijn pro-vrouwenbeleid, weigeren ze allemaal te betwisten wat hij Burkina Faso en zelfs Afrika heeft gebracht. Naar het voorbeeld van Ché wordt de "president van de armen" elke 15de oktober, op zijn sterfdag, op het kerkhof van Dagnoen geëerd door een relatief jonge menigte. Sterker nog, zijn portret hangt in Conakry en Abidjan en in institutionele ruimtes en studentenkamers doorheen heel Afrika. Meer dan een politicus met een scherpe tong is Sankara een soort messias geworden, wiens naam steeds weer circuleert, als een trots die moet worden opgeëist, als een goddelijke figuur wiens mythe in stand moet worden gehouden. “Ik zal met mijn kinderen over hem praten,” besluit Amzy, even vastberaden als altijd. “Zijn naam zal niet sterven.”

Anna Cuomo is de auteur van Faire carrière dans le rap au Burkina Faso - Une anthropologie politique de la musique, uitgegeven door Mélanie Seteun en verdeeld door Les Presses du Réel. 

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.